इराण अणुबॉम्ब विकसित करण्याच्या क्षमतेपर्यंत पोहोचला असून, त्यामुळे इस्रायलच्या अस्तित्वालाच धोका संभवतो असा दावा करून इस्रायलने १३ जून रोजी इराणवर हल्ले केले. आता दोन्ही देशांमध्ये हवाई लढाई सुरू झाली आहे. इराणनेही इस्रायलच्या दोन मोठ्या शहरांना लक्ष्य केले आहे. पण मुळात इराणला अणुबॉम्बनिर्मितीची क्षमता खरोखरच हस्तगत झाली होती का याविषयी विश्लेषकांमध्ये मतभेद आहेत. पण इस्रायल दावा करतो तितका इराण अणुबॉम्ब निर्मितीच्या समीप पोहोचलेला नाही, याविषयी जवळजवळ मतैक्य आहे.
इराणचा अण्वस्त्र कार्यक्रम
१९८०च्या दशकात विशेषतः इस्लामिक धर्मगुरूंच्या आधिपत्याखाली आल्यानंतर इराणने अण्वस्त्रे विकसित करण्याचा महत्त्वाकांक्षी कार्यक्रम हाती घेतला. यासाठी आवश्यक तंत्रज्ञान आणि मूलद्रव्ये त्यांनी चीन आणि पाकिस्तानकडून मिळवली. १९९०च्या दशकात इराण सरकारने पाच अणुबॉम्ब बनवण्यासाठी कार्यक्रम आखला आणि त्यासाठी निधीही मंजूर केला. ‘प्रोजेक्ट अमाद’ असे त्याचे नामकरण झाले होते. त्यावेळी इराण सरकारमध्ये संरक्षणमंत्री अली शमखानी होते. ते पुढे इराणचे सर्वोच्च नेते आयातुल्ला अली खामेनी यांचे राजकीय सल्लागार बनले. नुकत्याच झालेल्या इस्रायली हल्ल्यात ते मारले गेले.
कार्यक्रम पुढे का सरकला नाही?
२००३मध्ये इराणने अण्वस्त्र विकास कार्यक्रम स्थगित केला. त्याविषयी नेमके कारण इराणने कधी जाहीर केले नाही. पण इराणचा कट्टर शत्रू इराकचे शासकचे सद्दाम हुसेन यांचा पाडाव झाला होता. त्यामुळे कुणीही थेट शत्रू उरला नव्हता. दुसरे महत्त्वाचे कारण म्हणजे, ९/११ पश्चात दहशतवादविरोधी युद्धाच्या निमित्ताने अमेरिकेचे सैन्य अफगाणिस्तान आणि इराक असे इराणच्या दोन सीमावर्ती देशांमध्ये तैनात होते. त्यांच्या उपस्थितीत अण्वस्त्र विकास कार्यक्रम रेटणे शहाणपणाचे ठरले नसते.
इराण अणुकरार
इराणने त्यांचा विकास कार्यक्रम स्थगित केला पण थांबवला नाही. तसे करणे आवश्यक आहे. अन्यथा अण्वस्त्रसज्ज इराणचा धोका पश्चिम आशियातील तेलाच्या अर्थव्यवस्थेला पोहोचू शकतो हे ओळखून तत्कालीन अमेरिकी अध्यक्ष बराक ओबामा यांच्या पुढाकाराने २०१५मध्ये इराण अणुकरार अस्तित्वात आला. इराणवरील निर्बंध टप्प्याटप्प्याने दूर होतील, त्या बदल्यात इराणने त्यांचा अण्वस्त्र विकास कार्यक्रम टप्प्याटप्प्याने बंद करावा असा हा करार होता. सुरक्षा समितीचे पाच स्थायी देश अधिक जर्मनी यांच्या बरोबर इराणने कराराला मंजुरी दिली. त्यामुळे काही काळ अण्वस्त्रांसाठी आवश्यक युरेनियम समृद्धीकरण, समस्थानिके (आयसोटोप्स) विलगीकरण आदि प्रक्रियांना स्थगिती मिळाली.
ट्रम्प यांचे अवसानघातकी धोरण
डोनाल्ड ट्रम्प पहिल्या खेपेस म्हणजे २०१६मध्ये अमेरिकेचे अध्यक्ष बनले आणि त्यांनी करारातूनच माघार घेतली. थोडक्यात तो गुंडाळल्यागत झाला. कारण इराणनेही मग त्यांच्या अटी-शर्तींचे पालन करणे थांबवले आणि पुन्हा अण्वस्त्रे विकसित करण्याचा कार्यक्रम हाती घेतला. तो ज्या झपाट्याने विस्तारला ते पाहता, इराणने गुप्तपणे त्याची सुरुवात खूप आधीपासून केली होती असा दावा काही विश्लेषक करतात. आंतरराष्ट्रीय अणुऊर्जा संस्थेच्या अहवालानुसार, यंदाच्या मे पर्यंत इराणकडे जवळपास ६० टक्क्यांपर्यंत ‘समृद्ध’ केलेले ४०० किलो युरेनियम उपलब्ध होते. तितकी सामग्री १० अणुबॉम्बच्या निर्मितीसाठी पुरेशी होती. पण पूर्ण क्षमतेचा अणुबॉम्ब बनवण्यासाठी तरीही आणखी काही आठवडे लागले असते.
अणुप्रकल्प कुठेकुठे?
नान्ताझ, फोर्डो, बुशेर, अरक, इसफाहान या ठिकाणी विविध स्तरांच्या अण्वस्त्रनिर्मिती प्रक्रिया होतात. ही सगळी ठिकाणे इराणमध्ये सुदूर पसरली असून, डोंगर भागात जमिनीत कित्येक फूट खोलवर आहेत. नान्ताझ आणि फोर्डो हे प्रकल्प युरेनियम समृद्धीकरणासाठी वापरले जातात. नान्ताझ प्रकल्पावर इस्रायलने हल्ले केले, त्यामुळे किरणोत्सार झालेला नसला तरी प्रक्रियेमध्ये बाधा येईल इतके नुकसान झालेले आहे. अरक येथे जडजल प्रक्रिया प्रकल्प आहे. बुशेर येथे इराणचा अणुवीज प्रकल्प आहे. याशिवाय इसफाहान येथे इराणचे सर्वांत मोठे संशोधन केंद्र आहे. येथे चिनी अण्वस्त्र तज्ज्ञांचाही राबता असतो. समृद्धीकरणासाठी आवश्यक युरेनियम इराणबरोबरच रशियातूनही आणले जाते.
इस्रायलच्या हल्ल्यांमध्ये किती हानी?
इराणी अणुप्रकल्पांवर हल्ले करण्याची इस्रायलची योजना अगदी अलीकडेच पूर्णत्वास आली. पण या प्रकल्पांवर हेरगिरी करणे, इलेक्ट्रॉनिक व्हायरस सोडून प्रणालीचा विध्वंस करणे, अणुशास्त्रज्ञांची हत्या करणे हे प्रकार इस्रायलने खूप आधीपासून सुरू केले आहेत. २०२०मध्ये इराणचे प्रमुख अणुशास्त्रज्ञ मोहसेन फकीरजादे यांची हत्या झाली. ती इस्रायलनेच घडवून आणल्याचा संशय आहे. या हत्येमुळे इराणच्या अण्वस्त्र संशोधनावर विपरीत परिणाम झाला.
धोका सध्या नाही, पण भविष्यात नक्की!
या सगळ्याचा विचार करता, इराणच्या अणुबॉम्बपासून स्वतःला वाचवण्यासाठी इस्रायलने पूर्वनिर्धारित हल्ले (pre-emptive strikes) केले, त्याचे समर्थन १०० टक्के करता येत नाही. इस्रायली पंतप्रधान बिन्यामिन नेतान्याहू यांचे राजकीय स्थान डळमळीत झाल्यामुळेही त्यांनी धाडसी पाऊल उचलले असावे. इराणच्या फोर्दो वगळता इतर सर्व प्रकल्पांना इस्रायलने लक्ष्य केले आहे. त्यातून इराणच्या प्रकल्पांचे मर्यादित नुकसान नक्कीच झाले. पण अण्वस्त्र विकास कार्यक्रम बंद करावा, असे इराणने ठरवण्याइतपत हे नुकसान नाही. इराण हा मोठा आणि डोंगराळ देश आहे. त्यामुळे गरज पडल्यास नवीन ठिकाणी नवीन प्रकल्पांची उभारणी करण्याची त्याची क्षमता आजही शाबूत आहे. त्यामुळे इस्रायलसारखा चिमुकला देश कितीही विध्वंसक अस्त्रे-शस्त्रे असली तरी किती काळ हल्ले करत राहणार यास मर्यादा आहेत. या हल्ल्यांऐवजी इराणी अणुशास्त्रज्ञ, लष्करी कमांडर आणि लवकरच कदाचित राजकीय नेते यांना संपवून त्या देशाचे अधिक नुकसान साधता येईल, याविषयी इस्रायलची खात्री पटली आहे. तो धोका इराणसाठी अधिक विध्वंसक ठरू शकतो.
