बागेश्वरमध्ये खाणकाम बंद केले नाही तर… सरकारी अहवालात मोठा इशारा, उत्तराखंडमधील परिस्थितीला नेमकं कारणीभूत काय?

राज्य सरकारने स्थापन केलेल्या समितीने हा अहवाल तयार केला आहे. बागेश्वर हे भूकंपप्रवण क्षेत्र असलेल्या सिस्मिक झोन पाचमध्ये आहे. खाणकामामुळे या क्षेत्रात भूस्खलनाचे प्रमाण अधिक आहे. अहवालात असे म्हटले आहे की, तीव्र उत्खनन पद्धती, उताराला पुरेसा आधार नसणे, पाण्याच्या स्त्रोतांमध्ये उत्खनन सामग्री टाकणे, शेती आणि निवासी अतिक्रमणामुळे धोका आणखी वाढला आहे.

उत्तराखंडमधील खाणकाम

बागेश्वरमध्ये सोपस्टोन आणि मॅग्नेसाइट उत्खनन करणाऱ्या १६९ खाणी आहेत. पिथोरागडमध्ये या दोन्ही खनिजांच्या २८ खाणी आहेत. चमोलीमध्ये सोपस्टोनच्या ८ खाणी आहेत. तसंच उत्तरकाशीमध्ये सिलिका वाळूसाठी एक खाण आहे. सोपस्टोनपासून हा टॅल्क पावडर बनवली जाते. ही टॅल्क टेबलटॉप्स, सिंक्स, फायरप्लेस आणि शिल्पांसाठी वापरले जाते. टॅल्कचा वापर सौंदर्यप्रसाधने, औषधे आणि इतर औद्योगिक वापरासाठी कामी येते. इंडियन मायनिंग ब्युरोनुसार, राजस्थानमध्ये ५७ टक्के, उत्तराखंडमध्ये २५ टक्के इतक्या प्रमाणात सोपस्टोनचे मोठे साठे आहेत.

समिती आणि त्यांची निरीक्षणे

हा अहवाल भारतातील भूगर्भीय सर्वेक्षण, उत्तराखंड भूस्खलन शमन आणि व्यवस्थापन केंद्र यांच्या तज्ज्ञांनी तयार केला आहे. काही गावांमध्ये जमीन खचल्यामुळे घरांना भेगा पडल्या आहेत. जलस्त्रोत कोरडे पडत आहेत, अशी चिंता व्यक्त झाल्यानंतर १० जानेवारी रोजी उत्तराखंड उच्च न्यायालयाने बागेश्वरमध्ये खाणकामावर बंदी घातली होती. त्यानंतर स्थापन झालेल्या समितीला एक सविस्तर भूवैज्ञानिक सर्वेक्षण अहवाल सादर करण्याचे काम देण्यात आल होते. त्याच्या आधारे एक सुधारित आणि अधिक कठोर खाणकामासंदर्भातील धोरण तयार केले जाईल.

बागेश्वर, कांडा आणि दुग्नाकुरी या तहसीलमधील ६१ सोपस्टोनच्या खाणींचे सर्वेक्षण समितीने केले. समितीला नियुक्त केलेल्या भाडेपट्ट्याच्या मर्यादेत खाणकाम केले जात आहे का हेदेखील तपासायचे होते. समितीच्या निष्कर्षांवरून खाणकामाचा संबंध भूस्खलन, जमिनीतील भेगा आणि खड्ड्यांशी जोडला गेला. समितीने खाणीच्या परिघाभोवती ढिगारा सरकल्याचे निरीक्षण केले. हे खाणकामासाठी साहित्य काढून टाकल्यामुळे घडले आहे. दुसऱ्या खाणीत ५० मीटर लांबीच्या जमिनीवरील भेगा आढळल्या आहेत, असे उपग्रह प्रतिमांवरून दिसते.

अहवालात असेही म्हटले आहे की, खाणकामामुळे होणारी झीज उतारांना कमी करेल आणि त्यामुळे आजूबाजूच्या भागांना भूस्खलनाची शक्यता वाढेल. या क्षेत्रातील भूस्खलनाबद्दल अहवालात इशारा देण्यात आला आहे की, ते आणखी वाढू शकते आणि उत्खनन केलेले साहित्य उतारावर टाकले जात असल्याने खालच्या उतारावरील ओढ्यांमध्ये अडथळा निर्माण होऊ शकतो. दुसऱ्या एका खाणीत भूस्खलनामुळे पाइपलाइनला धोका निर्माण झाला, कारण कोणत्याही भेगा पडल्यास भूस्खलन क्षेत्रात पाणी शिरू शकते; त्यामुळे भूस्खलन होण्याची शक्यता जास्त असते.

खाणीतील खड्ड्यांचे परिणाम खड्ड्यांपासून काही अंतरावरही दिसून आले आहेत. खाणीपासून काही अंतरावर उतारावरून सुमारे १०० मीटरवर भूस्खलन दिसून आले. या अहवालात ऑगस्ट २०१४ मध्ये अस्तित्वात नसलेल्या खाणीचे गूगल अर्थ इमेजरी जोडण्यात आली आहे. असं असताना खाणकाम सुरू झाल्यानंतर मार्च २०१९ मध्ये भूस्खलन झाले. फेब्रुवारी २०२१ पर्यंत इमेजरीमध्ये भूस्खलन मागे सरकल्याचे दिसून येते, त्यामुळे जास्त भार असलेले पदार्थ भूस्खलन क्षेत्रातून वाहून गेले आणि उताराच्या खाणीत आले.

भूजल पातळी कमी करण्यासाठी या उपक्रमांचे निरीक्षण करण्यात आले. समितीने असे निरीक्षण नोंदवले की, खाणीतून जास्त भर असलेले पदार्थ पृष्ठभागावरील ड्रेनेज सिस्टिममध्ये टाकल्याने अडथळे निर्माण होत आहेत. त्यामुळे पाण्याच्या गुणवत्तेवर परिणाम होत आहे. ढगफुटी झाल्यास ब्लॉक केलेल्या ड्रेनेज सिस्टिममुळे पूर येण्याचा धोका वाढू शकतो आणि उताराच्या भागात गंभीर नुकसान होऊ शकते.

खाणकामांच्या कामात नियमांचे उल्लंघन झाल्याचे आढळून आले. पुनर्बांधणीचे प्रयत्न होत असले तरी उतारावरील अस्थिरता रोखण्यास ते अपुरे ठरत आहेत. नियमित निरीक्षण आणि उताराची स्थिती तपासणे अनिवार्य करण्याची शिफारस करण्यात आली आहे.

बेंचची उंची म्हणजे खाणकामाच्या खड्ड्यातील दोन लगतच्या बेंच किंवा प्लॅटफॉर्ममधील उभे अंतर.
शाश्वत खाण पद्धतींव्यतिरिक्त समितीने जिल्ह्यातील खाणकामाशी संबंधित जोखमींचे मूल्यांकन करण्यासाठी प्रत्येक खाणीसाठी भाडेपट्टा सीमांचा भौगोलिक संदर्भित डेटाबेसची शिफारस केली आहे. सुरक्षित खाणकामासाठी योग्य बेंचची उंची निश्चित करण्यासाठी आणि उतार निरीक्षणासह साइटवर नियमित देखरेख करण्यासाठी उतार स्थिरता यासंदर्भातही शिफारस करण्यात आली आहे.