विश्लेषण : ‘नासा’ म्हणते विश्वाच्या उदरात सोनेच सोने…सोन्याच्या वैश्विक उत्पत्तीचा ‘मौल्यवान’ शोध काय सांगतो?

सोन्याच्या वैश्विक उत्पत्तीचा शोध…

विश्वाची सुरुवात बहुतेक हायड्रोजन, हेलियम आणि थोड्या प्रमाणात लिथियमपासून झाली, असे मानले जाते. जड घटक नंतर तयार झाले आणि त्यांचे रूपांतर ताऱ्यांमध्ये झाले किंवा आकाशगंगांमध्ये विखुरले. परंतु पृथ्वीवर सोने, प्लॅटिनम किंवा युरेनियम धातू कसे तयार झाले हे अद्याप अस्पष्ट आहे. कोलंबिया विद्यापीठातील अनिरुद्ध पटेल यांच्या नेतृत्वाखालील शास्त्रज्ञाच्या चमूने याचा शोध घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. या चमूने ईएसए आणि नासाच्या दुर्बिणींमधून मिळालेल्या जवळपास २० वर्षे जुन्या माहितीचा अभ्यास केला. ‘मॅग्नेटार’ या चुंबकीय न्यूट्रॉन ताऱ्यांमुळे सोन्याला विश्वात पसरवण्यात मदत झाली. महाकाय चुंबकीय ज्वाला आकाशगंगेच्या जड घटकांपैकी १० टक्क्यांपर्यंत असू शकतात. त्यांनीच विश्वातील पहिले सोने तयार केले असावे, असा अंदाज शास्त्रज्ञांना आहे.

मॅग्नेटार सोने बनवण्यासाठी महत्त्वपूर्ण?

मॅग्नेटार हे शक्तिशाली चुंबकीय क्षेत्र असलेले न्यूट्रॉन तारे आहेत. ते लोखंडापेक्षा अधिक जड आहेत. ते ऊर्जेचे शक्तिशाली स्फोट (फ्लेअर्स) घडवतात. सोन्याला विश्वात पसरवण्यात मॅग्नेटार फ्लेअर्सने खूप मोठी भूमिका बजावली आहे. मजबूत चुंबकीय गुणधर्म असलेले मॅग्नेटार महाकाय ज्वाला तयार करतात. कधीकधी मॅग्नेटार तारे तीव्र ऊर्जा सोडणाऱ्या ताऱ्यांच्या धडकेत फुटतात. या घटनांमुळे चुंबकीय ज्वाला मोठ्या प्रमाणात तयार होतात. या चुंबकीय ज्वाला सोन्यासारखे जड घटक बनवू शकतात किंवा बाहेर फेकू शकतात. शास्त्रज्ञांनी आपल्या आकाशगंगा आणि जवळच्या प्रदेशांमध्ये अशा काही मोजक्या ज्वाला पाहिल्या आहेत.

भूतकाळातील शोधांचा मागोवा

जेव्हा अणू खूप जास्त न्यूट्रॉन गोळा करतात, तेव्हा ते क्षय करू शकतात आणि प्रोटॉन मिळवू शकतात. ते जड घटकांमध्ये बदलू शकतात. यांमुळे ते आवर्त सारणीत वर येतात. सोन्याचा अणू पाऱ्यामध्ये बदलतो आणि कधीकधी युरेनियमसारख्या जड घटकांमध्येही बदलतो. हे चुंबकीय ज्वालादरम्यान घडू शकते. २०१७ मध्ये शास्त्रज्ञांना दोन न्यूट्रॉन तारे एकमेकांशी टक्कर होऊन जड घटक तयार करता आले. यांमुळे सोने आणि इतर घटक तयार झाले. परंतु सोन्याचे स्पष्टीकरण देण्यासाठी अशा टकरी खूप उशिरा होतात. जेकब सेहुला, टॉड थॉम्पसन आणि मेट्झगर या शास्त्रज्ञांनी अलीकडील कामात असे सुचवले गेले की चुंबकीय ज्वाला हे हरवलेले स्रोत असू शकतात. २००४ च्या मॅग्नेटार फ्लेअरमधील डेटा पुन्हा तपासला आणि एक रहस्यमय गॅमा-रे सिग्नल शोधला. सोन्याचा शोध घेण्यास हे महत्त्वपूर्ण ठरणार आहे.

भविष्यात शोधाची नवी द्वारे उघडणार?

या शोधामुळे खगोल भौतिकशास्त्रात नवीन द्वारे उघडली आहेत. २०२७ मध्ये सुरू होणारी नासाची आगामी सीओएसआय माेहीम या मॅग्नेटारचा अभ्यास करेल आणि सोने कुठून येते याबाबत अधिक जाणून घेण्यास मदत करेल. सीओएसआय मोहीम या निकालांची पुष्टी करू शकते. ही विस्तृत क्षेत्रीय गॅमा-रे दुर्बिणी चुंबकीय ज्वालांसारख्या वैश्विक स्फोटांवर बारकाईने लक्ष ठेवेल, ज्यामुळे गोंधळादरम्यान निर्माण झालेल्या विशिष्ट घटकांची ओळख पटेल. संशोधक इतर संशोधनांचाही अभ्यास करत आहेत, त्यांना आशा आहे की अधिक माहिती समान रहस्ये उघड करेल.

वसुंधरेच्या उदरात किती सोने?

सोन्याचे खाणकाम प्राचीन संस्कृतींपासून सुरू आहे. आतापर्यंत २,१६,२६५ टन सोन्याचे उत्खनन करण्यात आले असल्याचे आकडेवारी सांगितले. विशेष म्हणजे या सोन्यापैकी दोन तृतीयांश सोन्याचे उत्खनन १९५० पासून झाले आहे. खाण तंत्राज्ञानातील प्रगती, अत्याधुनिक यंत्रणा आणि सोन्याच्या नव्या साठ्यांचा शोध यांमुळे उत्खनानात वाढ झाली. फोर्ब्सच्या अलीकडील अहवालानुसार अमेरिकेकडे जगात सर्वाधिक सोने आहे. वर्ल्ड गोल्ड कौन्सिलने अंदाजे ८,१३३.४६ टन सोन्याचे साठे असल्याचा अंदाज आहे. त्यानंतर जर्मनीचा क्रमांक लागतो, ज्याकडे सुमारे ३,३५२.६५ टन सोन्याचे साठे असल्याचा अंदाज आहे. तिसरा देश इटली आहे, ज्याकडे २,४५१.८४ टन सोन्याचे साठे आहेत. अमेरिकेच्या भूगर्भीय सर्वेक्षणानुसार, ५०,००० टन सोने जमिनीत गाडले गेले आहे, जे अद्याप उत्खनन करायचे आहे. तुलना करण्यासाठी आतापर्यंत सुमारे १९०,००० टन सोने उत्खनन करण्यात आले आहे, असे पुढे उघड झाले. उल्लेखित आकडेवारीवरून असे दिसून येते की सुमारे २० टक्के सोने अद्याप उत्खनित झालेले नाही. सोन्याचा सर्वात मोठा स्रोत दक्षिण आफ्रिकेतील व्हाइटवॉटरस्रँड बेसिन आहे. सध्या सोन्याचा सर्वात मोठा खाण उद्योग चीनमध्ये आहे, त्यानंतर कॅनडा, रशिया आणि पेरू हे देश आहेत.