‘इराणचा अण्वस्त्र विकास कार्यक्रम थांबवायचा आहे,’ असे कारण देत इस्रायलने गेल्या शुक्रवारी अनेक अणू आस्थापनांना लक्ष्य केले. त्यानंतर सुरू झालेले इराण-इस्रायल युद्ध दुसऱ्या आठवड्यात पोहोचले असताना इस्रायली हवाई सुरक्षेच्या मर्यादा उघड होऊ लागल्या आहेत. इराणी क्षेपणास्त्रांनी तेल अविव आणि जेरुसलेममधील काही महत्त्वाची ठिकाणे लक्ष्य केली आहेत. इस्रायलच्या ‘आयर्न डोम’ला भगदाडे पडत असताना जेमतेम १२ दिवसच इस्रायलची बचाव यंत्रणा तग धरू शकेल, असा अंदाज वर्तवला जात होता. त्यामुळेच अमेरिकेला इराणवर कारवाईची घाई करावी लागली का, असाही प्रश्न उपस्थित होत आहे.
इस्रायलचा ‘आयर्न डोम’ कसा आहे?
अत्यंत बलशाली हवाई सुरक्षा ही चारही बाजूंना शत्रूराष्ट्रे असलेल्या इस्रायलची गरज आहे. त्यामुळे विविध प्रणालींचा वापर करून इस्रायल कोणताही हवाई हल्ला परतवून लावत असतो. या हवाई सुरक्षेला सर्वसाधारणतः ‘आयर्न डोम’ (पोलादी छत) संबोधले जात असले, तरी ही त्यातील केवळ एक प्रणाली आहे. इराण, येमेनसारख्या दूरवरच्या देशांमधून डागली गेलेली लांब पल्ल्याची (आणि त्यामुळे अधिक वेग, अधिक उंचीवरून येणारी) क्षेपणास्त्रे भेदण्यासाठी ‘ॲरो’ ही प्रणाली वापरली जाते. विशेषत: इराणमधून डागलेली क्षेपणास्त्रे भेदण्यासाठी ‘ॲरो-२’ आणि ‘ॲरो-३’ ही ‘इंटरसेप्टर’ क्षेपणास्त्रे उपयोगी पडतात.
लेबनॉनसारख्या शेजारी देशातून आलेली मध्यम पल्ल्याची क्षेपणास्त्रे ‘डेव्हिड्स स्लिंग’ वापरून नष्ट केली जातात. कमी पल्ल्याची क्षेपणास्त्रे किंवा आत्मघातकी ड्रोन हवेतच नष्ट करण्यासाठी ‘आयर्न डोम’ प्रणालीचा उपयोग होतो. याखेरीज अमेरिकेने पुरविलेल्या ‘पॅट्रिऑट’, ‘थाड’ आदी यंत्रणाही इस्रायलकडे आहेत. मात्र इराणचे सातत्यपूर्ण हल्ले इस्रायली हवाई सुरक्षेची कठोर परीक्षा घेत आहेत.
इस्रायलच्या हवाई सुरक्षेच्या मर्यादा उघड?
इराणमधून डागली जाणारी बहुतेक क्षेपणास्त्रे आणि ड्रोन हवेत नष्ट करण्यात अद्याप इस्रायल यशस्वी ठरला असला, तरी त्यातील काही जमिनीपर्यंत येऊन नुकसान करत आहेत. तेल अविवमधील नागरी वस्त्यांना क्षेपणास्त्रांनी लक्ष्य केलेच, पण एक रुग्णालयही इराणी क्षेपणास्त्राच्या कचाट्यात सापडले. धक्कादायक म्हणजे तेल अविवमधील लष्कराच्या मुख्यालयापर्यंत एक क्षेपणास्त्र पोहोचले. त्याने केलेले नुकसान अगदीच कमी असले, तरी हा इराणसाठी मोठा मानसिक विजय ठरला. इस्रायली गुप्तहेर संघटना ‘मोसाद’चे मुख्यालय आणि गुप्तहेर संचालनालयाच्या काही भागाचे इराणच्या हल्ल्यात नुकसान झाले.
गेल्या आठवडाभरात इस्रायलमध्ये किमान २४ जणांचा बळी गेला असून ६००पेक्षा जास्त लोक जखमी झाले आहेत. आपली हवाई सुरक्षा १०० टक्के अचूक कधीच नव्हती, असे इस्रायलने वारंवार सांगितले असले, तरी लष्करी मुख्यालय, रुग्णालय अशी संवेदनशील ठिकाणेही अभेद्य नसल्याचे या काळात स्पष्ट झाले असून इस्रायलच्या मर्यादा उघड होऊ लागल्या आहेत.
‘आयर्न डोम’ किती काळ अभेद्य राहणार?
इस्रायल सरकार किंवा लष्कर अर्थातच याबाबत अधिकृत माहिती जाहीर करणार नाही. मात्र इराणमधून सातत्यपूर्ण क्षेपणास्त्रे डागली जात असल्यामुळे ‘ॲरो’ प्रणालीचा कस लागत असून ‘वॉल स्ट्रीट जर्नल’ने दिलेल्या वृत्तानुसार इस्रायलकडे आता जास्तीत जास्त १२ दिवस तग धरू शकेल, एवढाच ‘ॲरो’चा साठा बाकी आहे. त्यातच ही हवाई सुरक्षा अत्यंत खर्चिक आहे. एक ‘ॲरो’ क्षेपणास्त्र डागण्याचा खर्च ३० लाख डॉलर एवढा प्रचंड आहे. एक रात्र इस्रायलला सुरक्षित ठेवण्याचा खर्च २८५ दशलक्ष डॉलर आहे. इराणची एक-तृतियांश क्षेपणास्त्रे प्रक्षेपण यंत्रणा नष्ट केल्याचा दावा इस्रायली लष्कर करीत असले, तरी एका अंदाजानुसार इराणच्या प्रचंड क्षेपणास्त्र साठ्यातील निम्मी अद्याप शाबुत आहेत.
आणखी एका वृत्तानुसार इराणने अद्याप आपली ‘खरी’ ताकद दाखविलेलीच नाही. सध्या कमी प्रतिची आणि कमी वेगाची क्षेपणास्त्रे-ड्रोन सोडून केवळ इस्रायलच्या हवाई सुरक्षेची दमछाक केली जात आहे. एकदा ही यंत्रणा कोलमडली, की इराण आपला खरा साठा बाहेर काढेल, असे मानले जात आहे. इराणी लष्करी अधिकाऱ्यांच्या म्हणण्यानुसार त्यांच्याकडे असलेली ‘फताह-१’ क्षेपणास्त्रे स्वनातीत (सुपरसॉनिक) वेगाने जाऊ शकतात आणि ती ‘ॲरो’च्या क्षमतेबाहेर आहेत. हे खरे मानले, तर ‘ॲरो’चा साठा संपत आल्यानंतर इस्रायलला काही कठोर निर्णय घ्यावे लागू शकतात. त्यामुळे एका अर्थी इस्रायल-अमेरिकेसाठी काळाशी स्पर्धा (रेस अगेन्स्ट क्लॉक) आता सुरू झाली आहे.
म्हणूनच अमेरिकेची कारवाई?
वरील आकडेवारी आणि संदर्भ खरे मानले, तर इस्रायलकडे निर्णय घेण्यासाठी १०-१२ दिवसांचा कालावधी होता. या काळात इराणवर खरोखरचा मोठा हल्ला करून प्रतिहल्ल्याची शक्यता लांबवायची आणि या काळात हवाई सुरक्षेमध्ये पुन्हा वाढ करायची, हा एक पर्याय होता. मात्र यामुळे युरोपातील मित्रराष्ट्रे आणि काही अरब राष्ट्रे इस्रायलपासून दुरावण्याचा धोका होता. दुसरा पर्याय म्हणजे निवडक इराणी क्षेपणास्त्रेच हवेत नष्ट करायची आणि तुलनेने कमी नुकसान करू शकणाऱ्या क्षेपणास्त्रांना लक्ष्यभेद करू द्यायचा. मात्र ही ‘निवडक’ क्षेपणास्त्रे कोणत्या निकषांवर ठरविणार, याचा निर्णय घ्यावा लागेल. यामुळे इस्रायलचे जमिनीवर होणारे नुकसान आणि मनुष्यहानी मोठ्या प्रमाणात वाढण्याचा धोका आहे.
अर्थातच, या स्थितीची ‘वॉशिंग्टन’ला कल्पना होती. त्यामुळे इस्रायली हवाई सुरक्षेत निर्माण झालेला संभाव्य ‘खड्डा’ भरून काढण्यासाठी काही तात्पुरती यंत्रणा देण्याचा पर्याय ‘पेंटागॉन’समोर होती. पण अमेरिकेने चौथा अधिक धोकादायक पर्याय निवडला आणि इराणच्या तीन प्रमुख अण्वस्त्र विकास प्रकल्पांवर हल्ले केले. यातून इराणचे लक्ष काही प्रमाणात दुसरीकडे वळेल आणि इस्रायलला थोडी उसंत मिळेल, असा अंदाज वर्तवला जातो.
त्यामुळे अमेरिकेचे अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी थोडा अनपेक्षितपणे घेतलेला हल्ल्याचा निर्णय इस्रायलच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचा ठरला.
