Sotheby’s auction of sacred Buddhist relics: गौतम बुद्धांच्या शरीरधातूंशी (बुद्धधातू) संबंधित भारतीय रत्नांचा लिलाव येत्या बुधवारी होणार आहे. सदबीज ही प्रसिद्ध आंतरराष्ट्रीय लिलाव कंपनी उत्तर प्रदेशातील पिप्रावा येथे १८९० च्या दशकात सापडलेल्या या मौल्यवान रत्नांचा लिलाव करणार आहे. या रत्नांचा शोध लागल्यापासून ते ब्रिटनमधील एका खाजगी संग्रहात आहेत. मात्र, आता पिप्रावा रत्नांच्या विक्रीमुळे नवा वादंग निर्माण झाला असून जागतिक स्तरावरील बौद्ध धर्माशी संबंधित नेत्यांनी यावर तीव्र आक्षेप नोंदवला आहे. हा वाद नेमका काय आहे? याचाच घेतलेला हा आढावा.
अवशेष कसे सापडले?
१८९८ साली ब्रिटिश अभियंता विल्यम क्लॅक्सटन पेप्पे यांनी पिप्रावा येथे बुद्ध विहारातील स्तूपाचे उत्खनन केले. पिप्रावा हे लुंबिनीच्या दक्षिणेस आहे आणि गौतम बुद्धांचे जन्मस्थळ म्हणून ओळखले जाते. द गार्डियनने दिलेल्या वृत्तानुसार या स्तूपात सापडलेल्या अवशेषांमध्ये गौतम बुद्धांच्या दहनानंतरचे शरीरधातू आणि काही रत्नं सापडली होती. पेप्पे यांनी ही रत्न, बुद्धधातू (अस्थी) आणि त्यांचे पात्र (अस्थी करंडक) ब्रिटिश भारतातील वसाहती सरकारकडे सुपूर्त केले. ब्रिटिश सरकारने १८७८ च्या इंडियन ट्रेझर ट्रोव्ह कायद्याअंतर्गत या शोधावर अधिकार प्रस्थापित केला. नंतर अस्थी करंडकातील अवशेष (बुद्धधातू) थायलंड, श्रीलंका आणि म्यानमार यांसारख्या बौद्ध देशांना दिले. बुद्धधातूंचे काही अवशेष आणि राख सायमचे राजे चुलालोंगकोर्न यांना भेट म्हणून दिले. एकूण, सुमारे १,८०० रत्नं, पाच अवशेष पात्रे आणि एक दगडी पेटी कोलकात्याच्या इंडियन म्युझियम (पूर्वीचे इम्पीरियल म्युझियम ऑफ कलकत्ता) येथे पाठवण्यात आली. पेप्पे यांनी शोधलेल्या वस्तूंपैकी काही भाग त्यांना स्वतःजवळ ठेवण्याची परवानगी देण्यात आली.
लिलावासाठी ठेवले जाणारे बुद्धरत्न
सदबीजतर्फे बुधवारी हाँगकाँगमध्ये पिप्रावा रत्नांचा लिलाव आयोजित करण्यात आला आहे. या रत्नांचे वर्णन त्यांनी ‘अद्वितीय धार्मिक, पुरातत्वीय आणि ऐतिहासिक महत्त्वाची रत्नं’ असे केले आहे. पेप्पे यांच्या तीन वारसदारांनी ही रत्नं विक्रीस ठेवली आहेत. यात अमेथिस्ट, प्रवाळ, रॉक क्रिस्टल, गार्नेट, मोती, शंख आणि सोने यांचा समावेश आहे. ही रत्नं पेंडंट, मण्यांच्या माळा आणि इतर दागिन्यांच्या स्वरूपात आहेत.
बीबीसीने दिलेल्या वृत्तानुसार, विल्यम क्लॅक्सटन पेप्पे यांचे पणतू क्रिस पेप्पे यांनी सांगितले की, ही रत्नं त्यांच्या आजोबांकडून चुलत भावाकडे गेली होती. २०१३ साली त्यांनी आणि त्यांच्या दोन चुलत भावंडांनी ही रत्नं मिळवली. अलीकडच्या काळात ही मौल्यवान रत्नं अनेक प्रतिष्ठित प्रदर्शनांमध्ये प्रदर्शित करण्यात आली होती. यात २०२३ साली भरवण्यात आलेल्या द मेट (मेट्रोपोलिटन म्युझियम ऑफ आर्ट, न्यूयॉर्क) मधील प्रदर्शनाचाही समावेश आहे. सदबीज आशियाचे अध्यक्ष आणि जागतिक आशियाई कला प्रमुख निकोलस चाऊ यांनी बीबीसीला सांगितले की, “ही रत्नं असामान्य पुरातत्वीय शोधांपैकी एक आहेत.” द गार्डियनने दिलेल्या वृत्तानुसार, या रत्नांची अंदाजे किंमत हॉंगकाँग डॉलर १०० दशलक्ष (भारतीय रुपयात सुमारे १०८.७७ कोटी रुपये) इतकी आहे.
बौद्धधातूंच्या लिलावावर वाद का?
गौतम बुद्धांशी संबंधित रत्नांच्या विक्रीवर बौद्ध विद्वानांनी आणि नेत्यांनी तीव्र टीका केली आहे. या अवशेषांना- बुद्धधातूंना व्यापाराच्या वस्तू म्हणून वागवू नये असे त्यांनी म्हटले आहे. द गार्डियनशी बोलताना कंबोडियातील महानिकाय बौद्ध परंपरेचे मुख्यालय वाट उन्नालोमचे प्रमुख डॉ. योन सेंग येथ म्हणाले, “हा लिलाव जागतिक आध्यात्मिक परंपरेचा अपमान आहे.” लंडनमधील SOAS विद्यापीठाच्या अ‍ॅश्ले थॉम्पसन आणि क्युरेटर कोनान चेओंग यांनी बीबीसीला सांगितले की, “ही विक्री अनेक नैतिक प्रश्न उभे करते. मानवी अवशेष विकले जाऊ शकतात का? आणि कोण ठरवणार की एखादी वस्तू मानवी अवशेष आहे की नाही?.. अनेक बौद्ध साधकांच्या दृष्टीने विक्रीस ठेवलेली रत्नं ही हाडं आणि राख (बुद्धधातू) यांचा अविभाज्य भाग आहेत.” त्यांनी पुढे सांगितले, “सदबीजचा हा लिलाव अत्यंत पवित्र वस्तूंना विक्रीयोग्य वस्तूंमध्ये परिवर्तीत करतो. स्तूपातून ही वस्तू काढण्यात आली आणि त्यांना ‘रत्नं’ किंवा ‘युरोपियनांच्या आस्वादासाठीच्या वस्तू’ असे संबोधण्यात आले, एकूणच हा वसाहतीकालीन अन्यायाचे सातत्य असलेला वारसा आहे.”
इंग्लंडच्या बाथ स्पा विद्यापीठातील बौद्ध भिक्षु आणि प्राध्यापक महिंदा डीगाल्ले यांनी द गार्डियनला सांगितले की, “ही विक्री एक भयंकर प्रकार आहे आणि जगातील सर्वात महान विचारवंतांपैकी एक असलेल्या गौतम बुद्धांचा अपमान आहे.” इतिहासकार सांगतात की, हे अवशेष बुद्धांच्या शाक्य वंशाचे वारस असून संपूर्ण जगभरातील बौद्ध समुदायाचा हा सांस्कृतिक वारसा आहे. ब्रिटिश महाबोधी सोसायटीचे अमल अबेयवर्धने यांनी बीबीसीला सांगितले की, “बुद्धांनी शिकवले आहे की, इतरांची मालमत्ता परवानगीशिवाय घेऊ नये. ऐतिहासिक नोंदी सांगतात की, शाक्यमुनी वंशाला हे अवशेष जपण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती आणि त्यांनी या रत्नांसह या अवशेषांना जतन करण्याची इच्छा व्यक्त केली होती, जेणेकरून बुद्धांचे अनुयायी त्यांची कायम पूजा करू शकतील.”
सदबीज आणि पेप्पे यांचा बचाव
सदबीज आणि क्रिस पेप्पे यांनी या टीकेला फारसे महत्त्व दिलेले नाही. सदबीजच्या प्रवक्त्याने ब्रिटिश वृत्तपत्राला सांगितले की, “आम्ही प्रामाणिकपणे तपासणी केली असून वस्तूंची खरी ओळख, मूळ, कायदेशीर स्थिती आणि अन्य बाबी आमच्या धोरणांनुसार तसेच कला व ऐतिहासिक वस्तूंच्या आंतरराष्ट्रीय मानकांनुसार तपासल्या आहेत.” लॉस एंजेलिसमध्ये राहणारे चित्रपट निर्माते क्रिस पेप्पे यांनी बीबीसीला सांगितले, “मी जितक्या बौद्ध मठांना भेटी दिल्या, तिथे कोणत्याही बौद्ध व्यक्तीने या रत्नांना शारीरिक अवशेष मानले नाही.”
“अलीकडे काही बौद्ध शास्त्रज्ञांनी एका गुंतागुंतीच्या, प्रत्यक्ष घटनांना फेटाळणाऱ्या सिद्धांतानुसार यांना अवशेष म्हणून मान्यता दिली आहे. पण हा एक शैक्षणिक दृष्टिकोन आहे आणि सामान्य बौद्ध समुदाय, विशेषतः या शोधाच्या तपशीलांची माहिती असलेले लोक, तो स्वीकारत नाहीत.”
पेप्पे म्हणाले की, “कुटुंबाने हे अवशेष मठांना किंवा संग्रहालयांना दान करण्याचा विचार केला, परंतु जवळून तपासल्यावर प्रत्येक पर्यायास वेगवेगळ्या अडचणी होत्या.” “लिलावाच्या माध्यमातून या वस्तू बौद्धांकडे हस्तांतरित करण्याची सर्वात न्याय्य आणि पारदर्शक पद्धत आहे आणि सदबीज हे यशस्वीपणे साध्य करेल, अशी आम्हाला खात्री आहे.”
