पार्किन्सनचे मोठे आव्हान

अमेरिका, युरोप व इतर ठिकाणी जगामध्ये सर्वसाधारणपणे: ५० लाख लोक पार्किन्सन आजाराने पीडित आहेत. १८१७ साली जेम्स पार्किन्सन नावाच्या डॉक्टराने या रोगाच्या लक्षणांचे निरीक्षण केले. जगामध्ये अल्झायमर या रोगाखालोखाल पार्किन्सनचे रुग्ण मोठ्या प्रमाणात आढळतात. हा रोग पुरुष व स्त्रियांमध्ये समान प्रमाणात आढळतो. जसजसे माणसाचे वय वाढत जाते तसतसे हा रोग होण्याची शक्यता वाढत जाते.

हातामध्ये कंप, शरीराच्या हालचालीमध्ये शिथिलता येणे आणि चालण्या फिरण्याचा वेग कमी होणे, उभे राहिल्यास तोल जाणे, बोलताना तोतरेपणा येणे, अन्न गिळण्यास त्रास होणे, आठवण न राहणे व माणसाला ओळखता न येणे ही काही महत्त्वाची पार्किन्सन या रोगाची लक्षणे आहेत.

मेंदूच्या सबस्टॅनिटिया निग्रा, पार्स कॉम्पॅक्टा, बेसल गँगलिया, पुटामेन तसेच पार्स इंटरना या भागात पेशींमध्ये डिजनरेटिव्ह बदल दिसून येतात. पेट, स्पेक्ट स्कॅनवरती या गोष्टी दिसून येतात. मृत रुग्णांच्या मेंदूच्या वरील भागाच्या पेशींचा सूक्ष्मदर्शीय अभ्यास केल्यानंतर या पेशींमध्ये डोपामाईन कमी असल्याचे आढळून येते. तसेच या पेशींमध्ये डोपामाईन नसल्यामुळे मेंदूपासून शरीराच्या इतर भागांना संवेदना पोहोचविणे कठीण होते. या पेशींचा सूक्ष्म अभ्यास केल्यानंतर पेशी मृत होऊ लागल्याचे दिसून येते.

या पेशींमध्ये काही विचित्र तऱ्हेच्या तारकांसदृश लेव्ही बॉडीज नावाचे कण दिसून येतात. असे कण या पेशींमध्ये दिसणे हे पार्किन्सनच्या रोगाचे निदान करण्याचे एकमेव महत्त्वाचा निकष आहे. लेव्ही बॉडीज या जांभळ्या दिसणाऱ्या बॉडीज असून या मेंदूच्या बसल गंगलियाच्या पेशींमध्ये दिसून येतात. तसेच लेव्ही न्युराइट्स नावाच्या पेशींचा घोळका मेंदूच्या काही भागात दिसून येतो.

या रोगाचे निदान हे सहसा रुग्णाला तपासून करणे आवश्यक असते. फार मोठ्या तऱ्हेच्या तपासण्या किंवा चाचण्या या रोगाच्या निदानासाठी लागत नाही. काही डॉक्टर सीटी स्कॅन तसेच पेट स्कॅन किंवा स्पेक्ट स्कॅनची शिफारस रोगाच्या निदानासाठी करतात. मुख्यत्वेकरून मेंदूला इतर कोणताही आजार नाही हे ठरविण्यासाठीसुद्धा या तपासण्यांचा उपयोग होतो. तसेच मेंदूला असलेला रक्तपुरवठा याबाबत या तपासण्यांनी बऱ्यापैकी माहिती मिळते. मेंदूला सूक्ष्म रक्तवाहिनीतून होणारा रक्ताचा पुरवठा या चाचण्यांमुळे कळतो.

कोणत्याही तऱ्हेचा रोग असल्यास रोगाच्या स्थितीप्रमाणे रुग्णाचे उपचार करणे अत्यावश्यक असते. मेंदूच्या पेशींमध्ये डोपामाईनचे प्रमाण कमी झालेले असल्यामुळे लेव्होडोपा या गोळ्या नियमितपणे देण्यात येतात. या गोळ्यांमुळे रक्तदाब कमी होण्याची शक्यता असते. त्यामुळे काही डॉक्टर्स लेव्होडोपा व कार्बिडोपा या दोन्ही औषधांचे मिश्रण असलेल्या गोळ्या रुग्णांना देतात.

या गोळ्यांमुळे प्रथम काही वर्षं रुग्णाला खूप आराम मिळतो परंतु जसा जसा रोग बळावत जातो तसातसा या गोळ्यांचा उपयोग कमी होऊ लागतो. लघवीला व्यवस्थित न होणे किंवा बद्धकोष्ठता होणे हेसुद्ध बऱ्याच रुग्णांमध्ये दिसून येते. अशा वेळी लघवीसाठी नळी व बद्धकोष्ठतेसाठी बऱ्याच वेळा इनेमा दयावा लागतो. अन्न गिळता न आल्यास रुग्णांना नाकातून टाकलेल्या नळीतून किंवा जठरात टाकलेल्या नळीतून अन्न दयावे लागते. इतर काही त्रास असल्यास त्याप्रमाणे औषध उपाययोजना व मुख्यत्वेकरून फिजिओथेरपी देणे अत्यावश्यक असते.

हा रोग हळूहळू वाढत जाणारा रोग असून ३० ते ४० वर्षांत या रोगाची तीव्रता अत्युच्च होते व रुग्ण बेजार होऊन जातो. गिळता न आल्यास तोंडाने अन्न देण्याचा अट्टहास न करणे संयुक्तिक ठरते. मेंदूच्या पेशींमध्ये स्टेम सेल टाकून डोपामाईन निर्माण करणाऱ्या पेशी तयार करण्याचा प्रयत्न स्टिरिओ टॅक्टिक शस्त्रक्रियाने करण्याचा प्रयत्न हा या रोगावर विजय मिळविण्याचा एक मार्ग असू शकेल असे शास्त्रज्ञांना वाटते.

पार्किन्सनचे प्रकार

पार्किन्सन या रोगाचे दोन प्रकार असून एका प्रकाराला वैशिष्ट्यपूर्ण पार्किन्सन आजार म्हणतात व दुसऱ्या प्रकारात ‘विशिष्ट प्रकारात न बसणारा पार्किन्सन आजार’ असतो. बऱ्याच वेळा तरुण वयात होणारा पार्किन्सन हा ‘विशिष्ट प्रकारात न बसणारा पार्किन्सन आजार’ असू शकतो. ‘विशिष्ट प्रकारात न बसणारा पार्किन्सन आजारा’मध्ये कंप पावणे, हाताच्या जोरदार हालचाली होणे इत्यादी गोष्टी दिसून येतात. तरुण वयामध्ये होणारा पार्किन्सन हा आनुवंशिक कारणामुळे होणारा असू शकतो. प्रदूषित हवा, धूम्रपान इत्यादी काही कारणे काही शास्त्रज्ञांनी निर्देशित केलेली आहेत. (लेखक लोकमान्य टिळक महानगरपालिका सर्वसामान्य रुग्णालय व वैद्यकीय महाविद्यालयाचे अधिष्ठाता आहेत.)