मुळातच लाल रंग म्हणजे धोक्याचा इशारा. जगभरात सर्वत्र धोक्याचा संकेत देण्यासाठी याच रंगाचा वापर केला जातो. याच रंगाचे कार्ड जेव्हा फुटबॉलच्या मैदानावर एखाद्या खेळाडूला दाखवले जाते, तेव्हा त्याच्या अस्तित्वालाच मिळालेले ते आव्हान असते. अशा खेळाडूवर मग थेट मैदानाबाहेर जाण्याची वेळ येते. सर्वसाधारणपणे आगळीक केल्यानंतर प्रथम पिवळे कार्ड पंचांकडून दाखविले जाण्याची प्रथा आहे. तीन वेळा पिवळे कार्ड मिळाले की, थेट मैदानाबाहेरच जावे लागते. त्यातही काही जणांची आगळीक एवढी मोठी असते की, त्यांना थेट रेड कार्ड दाखवून बाहेर काढले जाते. खरे तर हे सारे घडते ते खेळाडूंच्या संदर्भात पण फुटबॉलच्या इतिहासात दुसऱ्यांदा या खेळासाठी जगभराची शिखर संघटना असलेल्या आंतरराष्ट्रीय फुटबॉल संघटना अर्थात ‘फिफा’लाच रेड कार्ड मिळाल्यासारखी स्थिती निर्माण झाली आहे. कारण अमेरिकी तपास यंत्रणांनी केलेल्या धडक कारवाईमध्ये फिफाशी संबंधित एकूण १४ जणांना अटक करण्यात आली आहे. यातील नऊ जण हे फिफाचे पदाधिकारी आहेत. त्यात सात उच्चपदस्थांचा समावेश आहे. अशा प्रकारची कारवाई होते त्या वेळेस संघटनेच्या अध्यक्षांच्या पायउताराची मागणी होणे हेही तेवढेच साहजिक होते. झालेही तसेच. पण फिफाचे अध्यक्ष सेप ब्लाटर काही पायउतार झाले नाहीत. उलट हे सारे घडले ते फिफाच्या अध्यक्षपदाच्या निवडणुकीच्या पूर्वसंध्येस. त्या वेळेस संघटनेतील घाण स्वच्छ व्हायलाच हवी, भ्रष्टाचार निपटून काढायलाच हवा, असे म्हणत ब्लाटर यांनी हात झटकले. नंतर दुसऱ्या दिवशी झालेल्या निवडणुकीत ते आश्चर्यकारकरीत्या निवडूनही आले. अर्थात ते निवडून आले याचा अर्थ ते निर्दोष आहेत, असे म्हणता येणार नाही. याबाबत काही विधान करण्यापूर्वी या साऱ्याची पाश्र्वभूमी समजून घ्यावी लागेल.
क्रिकेट हा जणू काही आपला राष्ट्रीय खेळच आहे, असे आपल्याला वाटत असले आणि क्रि केट हा जगातील सर्वाधिक लोकप्रिय खेळ आहे, असे भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळाला वाटत असले तरी वस्तुस्थिती असे सांगते की, फुटबॉल हाच जगातील सर्वाधिक लोकप्रिय क्रीडा प्रकार आहे. क्रिकेटच्याहीपेक्षा कैकपटीने अधिक पैसा हा या खेळात आहे. साहजिकच आहे. पैशांचे व्यवहार मोठय़ा प्रमाणावर होतात तिथे गैरव्यवहाराला वाव असतो. तो वाव बंद करायचा असेल तर व्यवहार पारदर्शी व्हायला हवेत. मात्र अनेकदा तसे होत नाही. कारण अनेकांचे आर्थिक हितसंबंध त्यात गुंतलेले असतात. मग त्या हितसंबंधांच्या चक्रातील प्रत्येक माणूस त्यात कट रचून बांधला जातो. सर्वसाधारणपणे प्रत्येकाचेच हितसंबंध गुंतले गेल्यामुळे अळीमिळी गुपचिळी असाच प्रकार मग अशा ठिकाणी नांदत असतो. मग राजकारण तिथे येणे अपरिहार्यच ठरते. अशा प्रकारे राजकारण, अर्थकारण आणि हितसंबंधांचे दुष्टचक्र सुरू होते. फुटबॉलच्या बाबतीत हेच झाले. जबरदस्त ऊर्जा मैदानावर खेळणाऱ्या या क्रीडा प्रकारात त्या दुष्टचक्राचा शिरकाव झाला. पण फुटबॉलप्रेमींचे नशीब क्रिकेटप्रेमींपेक्षा बलवत्तर आहे, त्यामुळे हे दुष्टचक्र क्रीडा संघटनेपुरतेच मर्यादित राहिले आणि ते खेळाडूंपर्यंत पोहोचले नाही. अन्यथा फुटबॉलचेही आयपीएल झाले असते!
खरे तर या साऱ्याची सुरुवात झाली ती दक्षिण आफ्रिकेमध्ये झालेल्या विश्वचषकाच्या वेळेस. त्याही खेपेस ब्लाटर यांच्यावर विश्वचषकाच्या आयोजनात फिक्सिंग झाल्याचा आरोप झाला होता. त्याला ते पुरून उरले. नंतरच्या विश्वचषकासाठी रशिया आणि त्यानंतरच विश्वचषकासाठी कतारची निवड झाली. चाळीस अंशापेक्षा अधिक तापमान असलेल्या कतारमध्ये विश्वचषकाच्या नियमित मोसमात खेळणार कसे हा कळीचा मुद्दा होता. इथेच या दुष्टचक्रात अडकलेले पदाधिकारी व संबंधित पुरते फसले. साधारणपणे एकदा केलेला गैरव्यवहार पचला की, तो करणारी व्यक्ती अधिक सरावते आणि पुढचे पाऊल टाकत जाते. फिफामधील गैरव्यवहारात अडकलेल्या उच्चाधिकाऱ्यांच्या बाबतीतही असेच झाले आणि नंतरच्या पावलावर ते एफबीआय या अमेरिकी गुप्तचर यंत्रणेच्या सापळ्यात अडकले.
या संपूर्ण घटनाक्रमाला अमेरिका विरुद्ध रशिया असाही एक कोन आहे. म्हणूनच अमेरिकी संस्थेने केलेल्या कारवाईनंतर रशियाचे राष्ट्राध्यक्ष ब्लादिमीर पुतिन यांनी या कारवाईचा तीव्र निषेध केला होता. ७०-८०च्या दशकातील शीतयुद्धाचीच क्षणभर आठवण या निमित्ताने झाली. क्षणभर एवढय़ाचसाठी, कारण त्या वेळेस दोन्ही देश तुल्यबळ होते आणि आज मात्र रशिया खूपच पिछाडीवर आहे. मात्र गेल्या तीन-चार वर्षांत त्यांनीही प्रगतीच्या मार्गाने जाण्यासाठी कंबर कसली असून फुटबॉल विश्वचषकाचे आयोजन हा त्या मागचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. फुटबॉल विश्वचषक हा निमित्तमात्र असतो. त्याचे आयोजन ज्या देशात होते, त्या देशाच्या अर्थव्यवस्थेला त्या निमित्ताने बहुमोल असा वेग प्राप्त होतो. ऑलिम्पिकच्या बाबतीतही असेच होते. लंडन ऑलिम्पिक, बीजिंग ऑलिम्पिक या दोन्हींचा वापर अनुक्रमे इंग्लंड आणि चीनने त्यांच्या अर्थव्यवस्थेला चालना देण्यासाठीच करून घेतला. इंग्लंडमधील आयोजनाने तर मंदीवर मात करण्याचे बळ त्या देशाला दिले. फुटबॉलची लोकप्रियता म्हणूनच महत्त्वाची ठरते आणि आपसूकच मग फिफा या त्यांच्या शिखर संस्थेतील पदाधिकाऱ्यांना अनन्यसाधारण असे महत्त्व प्राप्त होते.
लोकप्रियता, जगभरातून येणाऱ्या क्रीडाप्रेमींमुळे पर्यटनाला मिळणारी चालना, त्या निमित्ताने उभ्या राहणाऱ्या पायाभूत सुविधा आणि या संपूर्ण प्रयोगातून देशाचे होणारे ब्रॅण्डिंग या साऱ्या गोष्टी खूप महत्त्वाच्या असतात. म्हणूनच या विश्वचषकाच्या आयोजनाचा मान मिळावा यासाठी प्रचंड लॉबिंग केले जाते. या लॉिबगमध्ये मग प्रत्येक जण आपापल्या परीने हात धुऊन घेतो. त्यात प्रायोजक कंपन्याही असतात आणि आयोजकांमधले अनेक म्होरकेही. सर्वच जण एकमेकांच्या हातात हात घेऊन एकमेकां साह्य़ करू.. या तत्त्वावर सारे घडवून आणतात.
या गैरव्यवहारांना आणखी एक महत्त्वाचा कोन आहे तो प्रायोजक कंपन्यांचा. २५ वर्षांपूर्वी प्रायोजकत्व म्हणजे केवळ तुमच्या उत्पादनाचे ब्रॅण्डिंग एवढेच साधेसोपे समीकरण होते. मात्र आता तेही बदलले असून आंतरराष्ट्रीय बॅ्रण्डिंगबरोबरच त्यावर उधळलेला पैसा परत मिळविण्याची नामी संधी असे समीकरण बदलले आहे. त्यामुळे आता नामवंत कंपन्याही या गैरप्रकारांमध्ये गुंतलेल्या दिसतात. त्यातच बाजारपेठेतील गळेकापू स्पर्धेमध्ये प्रतिस्पध्र्यावर मात करण्याची नामी संधी म्हणूनही या प्रायोजकत्वाकडे पाहिले जाते. या साऱ्या कोनांनी इथले अर्थकारणही बदलले आहे. प्रस्तुत प्रकरणात फिफाबरोबरच क्रीडा उत्पादनांशी जोडल्या गेलेल्या नाईके या विख्यात कंपनीकडेही संशयाची सुई वळली आहे. हा कोनही तेवढाच महत्त्वाचा आहे.
अर्थात गैरव्यवहार कितीही झाले आणि वाढले तरीही ऑलिम्पिक आणि फुटबॉलच्या बाबतीतील महत्त्वाची बाब म्हणजे या दोन्हींमध्ये हे गैरव्यवहार क्रीडा प्रकारांतील फिक्सिंगपर्यंत मात्र पोहोचले नाहीत. म्हणजे खेळाडूनेच फिक्सिंग केले असा प्रकार इथे मैदानावर नाही घडला. क्रिकेट मात्र त्याला अपवाद ठरले. इथे क्रिकेटपटूंनीच थेट सट्टेबाजांशी हातमिळवणी करून खेळाशीच प्रतारणा केली.
खरे तर आता फिफाच्या या ‘गोल’पोल नंतर क्रीडा क्षेत्रातील सर्वच गैरप्रकारांकडे क्रीडाप्रेमींनी लक्ष द्यायला हवे. भारतातही आता वेटलिफ्टिंग, कुस्ती आणि बॉक्सिंगमध्ये स्वच्छता अभियानास सुरुवात झाली असून या संदर्भातील एका महत्त्वाच्या लेखाचा समावेश याच अंकात करण्यात आला आहे. आपल्याकडच्या क्रीडा क्षेत्राबाबत बोलायचे तर इथे बॉडीबिल्डिंगच्या स्पर्धेतही गैरप्रकार वाढले आहेत. उत्तेजक द्रव्य घेतल्याशिवाय सध्या बॉडीबिल्डिंगमध्ये दिसणारी पीळदार शरीरयष्टी शक्यच नसते, असे विज्ञान सांगते. चाचणी तर तिथेही होतेच, पण अंतर्वस्त्रांमध्ये लपविलेली लघवीच्या नमुन्याची मात्रा सर्वानाच पक्की ठाऊक असते. त्यातही खेळ एक, संघटना दोन. प्रत्येकाचे म्हणणेच आपणच मान्यताप्राप्त असल्याचे, अशी अवस्था आहे.
क्रीडा प्रकार कशासाठी तर नैसर्गिक आवड म्हणून आणि निकोप शरीरस्वास्थ्यासाठी. पण आता हे सारे उद्देश मागे पडून त्यातून आलेल्या स्पर्धेतील पैशाने किंवा स्पर्धेमागे असलेल्या पैशाने साऱ्यांना भुलवले आहे. पैसा झाला मोठ्ठा, हा साक्षात्कार सर्वानाच झालेला दिसतो. म्हणूनच संघटना कबड्डीची असो, खो-खोची किंवा मग क्रिकेटची तिथे एरवी क्रीडा प्रकारांशी कोणताही संबंध नसलेली राजकारणी मंडळीच त्या संघटनांचे नेतृत्व करताना दिसतात. क्रिकेटमध्ये आलेल्या अवाच्या सवा पैशांनंतर सर्वच राज्य क्रिकेट मंडळांच्या प्रमुखपदी राजकारण्यांचीच वर्णी लागलेली दिसते. यातील निखळ खेळ आता बाजूला पडत चालला आहे. त्यामुळेच खरी गरज आहे ती, क्रीडा प्रकारातील गैरव्यवहार आणि ते करणाऱ्या सर्वानाच रेड कार्ड दाखविण्याची!
विनायक परब
