|| सीमा भानू
एका लेखकाच्या आयुष्यातल्या कठीण कालखंडावरचे ‘आकाशपाताळ’ हे पुस्तक वाचकाला सुन्न करून सोडते. थोमास मेले या जर्मन लेखकाच्या पुस्तकाचा सुनंदा विद्यासागर महाजन यांनी हा अनुवाद केला आहे. थोमास मेले हे नाटय़लेखक आहेत. तौलनिक साहित्याभ्यास आणि तत्त्वज्ञानाचे ते अभ्यासक आहेत. त्यांना वयाच्या २४ व्या वर्षी एका विचित्र मानसिक आजाराने गाठले. ‘बायपोलर डिसऑर्डर’ हे या आजाराचे नाव. अनेक वर्षे ते या आजाराने पीडित आहेत. १९९९, २००६ व २०१० मध्ये त्यांना या आजाराचे झटके आले. त्याचे अंगावर काटा आणणारे वर्णन त्यांनी या पुस्तकात केले आहे.
या आजारात रुग्ण काही काळ उन्मादी अवस्थेत असतो. अविश्वसनीय गोष्टी तो या अवस्थेत करतो. इतकं, की तो स्वत:ला जे ओळखतो किंवा आपण असे आहोत असे त्याला जे वाटत असते, त्या वाटण्याला काही आधारच राहत नाही. त्यानंतर येते ती नराश्यावस्था. हॉलीवूडमध्ये या आजारावर बेतलेले अनेक चित्रपट आले आहेत. ‘द घोस्ट अ‍ॅण्ड द व्हेल’ हा त्यातला अगदी अलीकडचा. लेखक म्हणतो त्याप्रमाणे- ‘मी खाली पडलो तर तिथे किंवा वर उडालो तर तिथे जास्त काळ त्याच अवस्थेत राहतो. मग मला कुणीही थांबवू शकत नाही. मग ते आकाशातले उड्डाण असो वा पाताळातील बुडी.’ समाजाशी जोडून घेण्यासाठीचा धागा त्यांच्याबाबतीत हरवून गेलेला असतो. त्याला स्वतलाच काही समजत नसते; तर बाकीचे त्याला काय समजून घेणार?
मग हे सगळे सांगायचे कारण..? यावर लेखक म्हणतो,‘माझ्या बाबतीत हे अमुक अमुक घडले आहे. त्याचे कारण कोणते आहे, परिणाम कोणता, या आजाराशी संबंध नसलेली अवस्था कोणती, हे समजून घेण्यासारखे व्हावे म्हणून माझी गोष्ट मला सांगावी लागणार आहे.’
सुरुवातीचा झटका थोमासला आला ते कारण अगदीच तात्कालिक होते. त्यानंतर त्याच्याच शब्दांत सांगायचे तर- त्याच्या मेंदूने विचार करायचे काम थांबवले. आणि मग या मेंदूचा मालक भरकटत गेला. ही अवस्था कितीही काळ टिकू शकते. या उन्मादात व्यक्तीला प्रत्येक गोष्ट तीव्रपणे जाणवते, तशीच व्यक्तही होते. आक्रमकता वाढते. लक्ष सतत विचलित होते. या अवस्थेतील रुग्ण स्वत:ला आकर्षक आणि भारी समजतो. तो काम करतो किंवा करत नाही. लोकांशी बोलताना, वागताना बेताल होतो. त्यांना ओळखतो वा ओळखत नाही. त्याच्या मेंदूवर कसलेच नियंत्रण नसते. उन्मादाचा झटका जेवढा मोठा, तेवढी नराश्याची स्थिती खोल. या अवस्थेत रुग्णाने आत्महत्या करण्याचे प्रमाण १५ टक्के एवढे आहे. अशा रुग्णांच्या मनात काय चालू असते, त्याचीच ही कहाणी. या आजाराची कारणे पाहिली तर आनुवंशिकता हा घटक सर्वात महत्त्वाचा. त्याचबरोबर मेंदूतील पेशींत होणारे बदल, आजाराला बळी पडू शकेल अशी मनोवस्था, व्यक्ती म्हणून झालेली जडणघडण या गोष्टीही महत्त्वाच्या ठरतात. आईच्या कुटुंबाकडून लेखकाला मानसिक आजाराचा मिळालेला हा आनुवंशिक वारसा. पौगंडावस्थेत असताना बाहेरच्या जगात आणि आपल्यात एक मोठी दरी आहे व ती ओलांडावी लागणार आहे असे सतत थोमासला वाटत राहणे- यात कुठेतरी या आजाराची बीजे दडली असावीत.
या पुस्तकात लेखकाच्या अवस्थेची जी वर्णने आहेत त्यातून ज्या भयानक स्थितीतून तो गेला किंवा पुढेही जाण्याची शक्यता आहे, त्याची संगती लावून तो या आजारातून बाहेर यायचा प्रयत्न करतो आहे, हे लक्षात येते. ‘उन्मादाचा झटका आला असेल तर मी असे काही करून किंवा लिहून जातो, जे एरवी मी करणारच नाही. पण तसे स्पष्टीकरण देऊन मी स्वत:ला त्यापासून वेगळे करू शकत नाही. या गोष्टी करणारा ‘मी’ होतो, पण ‘मी’ तो नव्हतोही; हे कसे सांगणार? माझ्या आत ही बारीक फट आहे, ती घेऊनच मला जगणे भाग आहे. माझे यापुढचे आयुष्य म्हणजे अडचणी पार करत केलेला प्रयोग आहे असे मी मानतो..’ असे लेखक म्हणतो. मनाच्या या प्रवासाचे हे वर्णन त्याच ताकदीने सुनंदा महाजन यांनी चोखपणे अनुवादिले आहे.
- ‘आकाश पाताळ’- थोमास मेले,
- अनु.- सुनंदा विद्यासागर महाजन, कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन,
- पृष्ठे- ३५२, मूल्य- ४०० रुपये.
