काँक्रीटचं काव्य

कॉर्बुझिए हा जगप्रसिद्ध वास्तुरचनाकार महाविद्यालयात शिकत असताना परिचयाचा झाला. पुढे मी विश्वकोशासाठी जागतिक पातळीवरील पंधरा वास्तूरचनाकारांवरील नोंदी लिहिल्या, तेव्हा त्याचं चरित्र पाठ झालं. त्यानेच चंदिगडची रचना केली. तो मला वास्तुकलाकार म्हणून खूप आवडतो.
कॉर्बुझिएच्या फ्रान्समधील तीन इमारती, ज्यात पॅरिसजवळचे व्हिला साव्हॉय, रॉशॉ गावचे चर्च आणि ला तुरे ही मोनॅस्ट्री तसेच ‘सिटी ऑफ टाइम’ जिनेव्हा पाहण्यासारख्या आहेत.
पॅरिसजवळील रॉशॉ या गावी ल कॉर्बुझिएनं १९५० साली बांधलेलं चर्च जागतिक पातळीवर महत्त्वाचं मानलं जातं. त्यामुळे फ्रान्सला गेलो तेव्हा ते पाहण्याचं नक्की केलं. दोन गाडय़ा बदलून रॉशॉ या टुमदार गावात पाऊल ठेवलं. मनात ठरवलेल्या सगळ्या इमारतींचे नकाशे आणि बारकावे तोंडपाठ होते. मात्र त्या त्या वास्तू डोळे भरून पाहायच्या होत्या.
स्टेशनवर उतरल्यावर थोडाही वेळ न घालवता डोंगर चढायला सुरुवात केली. रस्ता पक्का डांबरी होता, पण दुपारच्या थंडीतही आम्ही घामाघूम झालो. अडीच-तीन किलोमीटरचा चढ चढून डोंगरमाथ्यावर पोचलो. समोर पाहतो तर काय, एखाद्या साधूसारखी पांढऱ्या शुभ्र रंगाची वास्तू डोळ्यांसमोर उभी! ‘रूप पाहता लोचनी सुख झाले वो साजणी’ अशी अवस्था झाली. इतकी पांढरीशुभ्र वास्तू फक्त फत्तेपूर सीकरील सलीम चिस्तीच्या दग्र्याची आहे. योगायोगानं सगळा परिसर निर्मनुष्य असल्यानं पर्वणी होती. कोणतीही ऐतिहासिक वास्तू गर्दी नसताना पाहण्यात जास्त मजा असते.
डोंगरमाथ्यावरचं हे लहानसं चर्च आतून रिकामं होतं. शाडूच्या मातीचं शिल्प बनवून त्याला शुभ्र सफेद द्यावा तसा त्याचा रंग होता. त्याचे बारकावे पाहताना मन फुलपाखरू होऊन इकडून तिकडे विहरत होतं. चार वेळा आतून-बाहेरून पाहत फिरलो. आत सर्वत्र पावित्र्य भरून राहिलं होतं.
ख्रिश्चनांच्या प्रार्थना मंदिराचे अनेक प्रकार आहेत. त्यात चॅपल म्हणजे खासगी प्रार्थनेची जागा. चर्च म्हणजे गावाचं प्रार्थना मंदिर. तिथे लग्न लावतात व जन्ममरणाची नोंदही ठेवतात. त्याच्या आवाराचा उपयोग दफनासाठीही केला जातो. चर्चशेजारी बॅप्टीस्ट्री असेल तर तिथे बाप्तिस्मा देतात. बॅसिलिका म्हणजे लांबलचक सभागृह असलेलं, ज्याच्या एका टोकाला गोलाकार विभाग असतो आणि सभामंडपात खांबांच्या दोन जोडय़ा असतात. इटलीच्या व्हॅटिकन शहरातील सेंट पीटर हे सहाशे फूट लांबीचा सभामंडप असलेलं चर्च बॅसिलिका या प्रकारात मोडतं. ज्याला मायकेल अँजेलो ब्रमांटे, बेíननी या वास्तू कलाकारांचा हात लागलेला आहे.
 दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात बॉम्बहल्ल्यामध्ये रॉशॉच्या चर्चची पडझड झाली होती. त्यामुळे गावातल्या लोकांनी ते पुन्हा बांधायचं ठरवलं. लोकांनी पसे जमवले. या चर्चचं नाव नोत्रदाम डय़ु हाउट असं आहे. नोत्रदाम म्हणजे येशूची आई म्हणजे अवर लेडी आणि डय़ु हाउट म्हणजे डोंगरावरचं. गावात आणखी एक चर्च एका डोंगराच्या पायथ्याशी आहे.  
कॉर्बुचे रॉशॉ चर्च हृदयापासून बनवलेली कलाकृती आहे. या चर्चची रचना करताना कॉर्बुझिएने आयुष्यभर जपलेले आधुनिक वास्तुकलेचे नियम किंचित दूर सारले आणि केवलस्वरूप धारण केलेल्या आसनस्थ बुद्धासारखा शिल्पाकार चर्चला दिला. येथल्या पठारावर उभं राहून चहूदिशांना पाहण्याचा आनंद वेगळाच आहे. मूळचा इटलीचा रेन्झो पियानो (ज्यानं पॅरिसला ‘पॉम्पिदू सेंटर’ बांधलं) येथे जवळच नव्या चर्चसाठी बांधकाम करतो आहे, पण ते नोत्रदामशी फारसं जुळत नाही..
चर्चच्या आत प्रकाशाचा अविस्मरणीय खेळ केलेला आहे. या वास्तूत प्रकाश केंद्रस्थानी आहे. वेगवेगळ्या कोनांतून कवडसे आत आणण्याची किमया कॉर्बुझिएला साध्य होती. मंद प्रकाश आतल्या वातावरणात गांभीर्य आणतो. चर्चमधली अद्भुतता धुक्यासारखी भरलेली आहे. कॉर्बुझिएने म्हटलं आहे, ‘वास्तुकला म्हणजे छायाप्रकाशात न्हाऊन निघालेल्या शिल्पाची निर्मिती’. या चर्चचा आंतरबाह्य साधेपणा मनात रेंगाळत राहतो. या साधेपणामुळे मांडवगडावरची जुम्मा मशीद आठवते. चर्चच्या दक्षिणेकडची िभत पायाशी खूप रूंद आहे. त्या िभतीतल्या गवाक्षात पांढऱ्या तसेच रंगीत काचा बसवल्या आहेत, पण त्या स्टेन्डग्लास नाहीत. छत आणि िभती यामध्ये चार इंचांची फट ठेवून त्यातून उजेड आत घेऊन छप्पर अधांतरी वाटावं असं केलं आहे. तिथून येणारी प्रकाशाची तिरीप सलग टय़ुबलाईटसारखी वाटते. असा प्रकार आजवर कुठे पाहिला नव्हता. पॅरिसच्या भव्य नोत्रदाम चर्चमध्ये तसाच अंधार-उजेड पसरलेला आहे. तिथे स्टेन्डग्लासमधून प्रकाश झिरपतो. तिथेही असंच पवित्र वाटतं.
युरोपात बसने अथवा रेल्वेने प्रवास करताना अधूनमधून चर्चचा बेलटॉवर दिसतो. त्यावरून कळतं की तिथे एखादे सुबक गाव असेल. जिथे गाव तिथे चर्च हा प्रकार युरोपात पाहायला मिळतो. साधारणपणे चर्चच्या चौफेर रस्ता असतो. आपल्याकडेही ‘समरांगणसूत्रधार’मध्ये मंदिराच्या चहूबाजूला रस्ता असणं चांगलं मानलं जातं. कौतुक वाटतं ते कॉर्बुझिएला विचारस्वातंत्र्य बहाल करणाऱ्या पाद्रय़ांचं. कलाविश्वात नावीन्याची कास असलेले धर्मगुरू देशाची शोभा असतात. आपल्याकडची मंदिरंही जीव ओतून बांधलेली किंवा खोदलेली दिसतात. त्यात पट्टडकल, बेलूर हलेबीड विजयनगर, वेरूळचं कैलास- अजिंठा- मोढेरा, जगन्नाथपुरी- भुवनेश्वर यांसारखी अनेक उदाहरणं आहेत. पण आपल्या नव्या मंदिरांमधील काव्यात्मकता आणि गोडवा लोप पावतो आहे. आपण अशी अनवट मंदिरं स्वीकारू का, हा प्रश्न आहे. प्रत्येक मंदिर कैलास लेण्यासारखं महाकाव्य असण्याची कोणाचीच अपेक्षा नाही, पण निदान सुनीत किंवा हायकू असावं. सांस्कृतिक आणि धार्मिक दारिद्रय़ दूर करणं अवघड असतं हेच खरं.