स्मिता शिरसाळे
सा हित्याच्या जगात अशी काही पुस्तके असतात, जी लहान मुलं आणि प्रौढ दोघांनाही तितकीच मोहिनी घालतात. डॉ. प्रगती पाटील यांची त्रिकोणी साहस ही अद्भुत कादंबरी सर्व वयोटातील वाचकांना आवडेल अशी आहे. ही काल्पनिक कादंबरी १२ वर्षीय मुलगा साहस आणि त्याच्या मित्रांच्या साहसांवर आधारित आहे, जी चार सूर्य असलेल्या एका दूरच्या ग्रहावर घडते आणि जिथे चार प्रमुख धर्म आहेत. या चार धर्माच्या लोकांमध्ये परस्परांबद्दल गैरसमज आणि शत्रुत्व आहे. या चार धर्माच्या लोकांमधील पारंपरिक वैर, तणावपूर्ण परिस्थिती आपल्या जगातील भेदभावांची आठवण करून देते. कादंबरीचे वैशिष्ट्य म्हणजे ती भेदभावांच्या पलीकडे विचार करण्यास प्रवृत्त करते.
कथेच्या केंद्रस्थानी आहे साहस… एक साहसी आणि जिज्ञासू मुलगा- जो आपल्या मित्रांसोबत या अद्वितीय ग्रहावर विविध धाडसी अनुभव घेतो. साहस आणि त्याचे मित्र यांच्या साहसांच्या माध्यमातून आपल्याला हे जाणवते की, आपल्यातील भेदाभेद कित्येकदा निरर्थक असते. जरी साहस एक लहान मुलगा असला, तरी त्याची विचारसरणी आणि शहाणपण मोठ्या लोकांसाठीही अनुकरणीय आहे. वेगवेगळ्या धर्मातील लोकांमध्ये असलेली भीती आणि पूर्वग्रहांना तो आव्हान देतो आणि त्यांच्यात सामंजस्य निर्माण करण्याचा प्रयत्न करतो. ही कादंबरी कथा, रहस्य आणि साहसाचा सुंदर संगम साधत असतानाच मानवी स्वभाव आणि समाजातील भेदभावांवरही टिप्पणी करते. चार प्रमुख धर्मातील लोकांची संस्कृती, त्यांच्या परंपरा आणि संघर्षाची कहाणी ही आपल्याला सखोल विचार करण्यास भाग पाडते. साहसाची ही सफर आपल्याला एकत्र येण्यासाठी आणि सहिष्णुतेची भावना जागवण्यासाठी प्रेरित करते.
कादंबरीचे कथानक रंगतदार आहे. कथानकातील साहसी प्रसंग आणि त्याचे वर्णन वाचकांना एका नवीन जगात घेऊन जातात. लेखकाच्या कल्पकतेमुळे वाचक एका अद्वितीय ग्रहाच्या अनुभवात हरवून जातात. कथानकातील रहस्य आणि गूढ वाचकांना शेवटपर्यंत खिळवून ठेवतात. प्रगती पाटील यांनी एक अशी कथा रचली आहे- जी केवळ रोमांचकच नाही तर विचारांना चालना देणारी आहे. वाचकांना कादंबरी वाचताना नवनवीन वळणे, धक्कादायक क्षण आणि साहसी करनामे अनुभवायला मिळतात, जे कथेच्या प्रवाहाला सशक्त बनवतात. कथेतील पात्रांना एकमेकांविषयी वाटणारी आत्मीयता आणि त्यांचे विनोदी संवाद यामुळे कथेत हलक्याफुलक्या क्षणांची भर पडते.
या कादंबरीचा एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे तिचे भाषिक नावीन्य. मराठी साहित्यामध्ये या कादंबरीने नव्या संकल्पनांची भर घातली आहे, केवळ कथानकाच्या दृष्टीने नव्हे, तर मराठी भाषेत नवे शब्द आणून भाषेच्या प्रगतीतही योगदान दिले आहे. या सर्जनशील भाषाशैलीमुळे कथा अधिक सजीव आणि प्रभावी बनते. हे शब्द केवळ संवादातच नव्हे, तर वर्णनांमध्येही नैसर्गिकरीत्या मिसळतात, ज्यामुळे वाचकाला हे काल्पनिक जग खरोखर अस्तित्वात आहे असे वाटते.
मराठी साहित्याचा विचार करता ही कादंबरी अत्यंत प्रगतिशील आहे. मराठी साहित्याने मानवी संबंध आणि सामाजिक प्रश्नांवर आधीही विचार मांडले आहेत, पण प्रगती पाटील यांची कादंबरी हे विचार एका काल्पनिक पार्श्वभूमीवर मांडते. त्यामुळे ती लहान वाचकांसाठी आकर्षकही ठरते अन् प्रौढ वाचकांसाठीही विचारप्रवण ठरते.
कादंबरीत साहस आणि त्याचे मित्र यांचे व्यक्तिमत्त्व घडवण्याचे कामही अत्यंत कौतुकास्पद आहे. साहस या मुख्य पात्राचा प्रवास कथेभर विस्तारत जातो, जिथे त्याला धैर्य, सहानुभूती आणि नेतृत्वाची मौल्यवान शिकवण मिळते. त्याच्या मित्रांशी असलेले त्याचे संवाद व त्यांचा आपापसातील जिव्हाळा आपल्यालाही विविध भेदांच्या पलीकडे जाण्याची शिकवण देतो. साहस आणि त्याच्या मित्रांची मैत्री प्रामाणिक वाटते आणि त्यांच्या आयुष्यातील वैयक्तिक संघर्ष कथेतील एकात्मतेचा संदेश अधिक ठळक करतात.
या कादंबरीत मांडलेले सामाजिक संदेश अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. साहसच्या प्रवासाद्वारे प्रगती पाटील आपल्याला स्वत:च्या पूर्वग्रहांवर विचार करण्यास भाग पाडतात. धर्म, लिंग, वय, राष्ट्रीयता किंवा आहाराच्या सवयी यांसारख्या गोष्टींमुळे आपण किती सहजपणे एकमेकांपासून विभक्त होतो याची जाणीव कादंबरी वाचताना होते. हा संदेश केवळ मराठी वाचकांसाठीच नव्हे, तर संपूर्ण मानवी समाजासाठी समर्पक आहे, जिथे अद्याप विविध कारणांनी भेदाभेद आणि संघर्ष वाढत आहे.
डॉ. प्रगती पाटील यांची ही पहिली कादंबरी कल्पनाशक्ती, सर्जनशीलता आणि सखोल विचारांचा अनोखा संगम आहे. जे कोणी वाचक नवीन आणि रोमांचक कथा शोधत असतील, त्यांच्यासाठी हे पुस्तक उत्कृष्ट आहे.
हे पुस्तक आपल्याला विचारांची नवीन दिशा दाखवते, सर्जनशीलतेला प्रोत्साहन देते आणि भेदाभेदांच्या पलीकडे पाहण्यास प्रेरित करते. साहसच्या साहसी प्रवासाने वाचकांना नव्या विचारांचा अनुभव दिला असून, येणाऱ्या पुढील पुस्तकांच्या प्रतीक्षेत ठेवले आहे.
‘त्रिकोणी साहस’, प्रगती पाटील, साधना प्रकाशन, पाने-६२४, किंमत- ६०० रुपये.
