सावंतवाडी : जागतिक जैवविविधतेचे केंद्र असलेल्या पश्चिम घाटात, महाराष्ट्रातील आंबोली हे ठिकाण आपल्या वैविध्यपूर्ण उभयचर प्राण्यांसाठी ओळखले जाते. या ठिकाणी आढळणाऱ्या अनेक प्रजातींमध्ये सिसिलियन (देवगांडूळ) या दुर्मिळ प्राण्याचा समावेश आहे. पाय नसलेला आणि गांडुळासारखा दिसणारा हा प्राणी वर्षातील बहुतांश काळ जमिनीखाली राहतो आणि केवळ पावसाळ्यातच पृष्ठभागावर दिसतो. या विशेष प्राण्यावर एक शतकाहून अधिक काळ जागतिक स्तरावर संशोधन सुरू आहे. ‘आंबोली टुरिझम’ संस्था येथील जैवविविधतेच्या नोंदी ठेवण्यासाठी विशेष प्रयत्न करत आहे.
देवगांडुळाची अनोखी ओळख:
देवगांडुळाचे शरीर लांब, गुळगुळीत आणि गडद रंगाचे असते. त्याची त्वचा पातळ असून त्यावर वर्तुळाकार खुणा असतात. लहान देवगांडुळे गांडुळांसारखी दिसतात, तर मोठी सहसा साप म्हणून ओळखली जातात. मात्र, डोळे, दात आणि हाडांच्या सांगाड्यामुळे ते गांडुळांपेक्षा वेगळे आहेत आणि त्वचेवर खवले नसल्यामुळे सापांपेक्षा वेगळे आहेत. ‘सिसिलियन’ हे नाव लॅटिन शब्द ‘सेकस’ (सेकस) पासून आले आहे, ज्याचा अर्थ ‘आंधळा’ असा आहे. त्यांच्या खोदण्याच्या जीवनशैलीमुळे त्यांचे डोळे चांगले विकसित झालेले नाहीत. ते सामान्यतः गांडुळे, वाळवी आणि लहान किड्यांवर जगणारे मांसाहारी प्राणी आहेत.
आंबोली हे गेजेनोफिस डॅनिएली, गेजेनोफिस गोएन्सिस, गेजेनोफिस परेशी आणि इचथ्योफिस डेव्हिडी यांसारख्या अनेक कमी ज्ञात देवगांडुळांच्या प्रजातींचे सुरक्षित घर आहे. त्यांचे पर्यावरणीय महत्त्व मोठे असूनही, त्यांच्याबद्दल पुरेशी माहिती उपलब्ध नाही. त्यामुळे, त्यांना आययूसीएन रेड लिस्टमध्ये ‘डेटा डेफिशिएंट’ (माहितीची कमतरता) म्हणून वर्गीकृत केले आहे.
गैरसमज आणि धोके:
पुण्याचे वन्यजीव तज्ज्ञ आदित्य नानिवडेकर सांगतात की, देवगांडुळावर १०० वर्षांहून अधिक काळ संशोधन होऊनही, पश्चिम घाटात त्यांच्या नवीन प्रजातींचा शोध सुरूच आहे. गेल्या काही वर्षांत उत्तर कर्नाटक आणि महाराष्ट्रातून पाच नवीन प्रजातींचे वर्णन करण्यात आले आहे. या प्राण्याबद्दल लोकांमध्ये अनेक गैरसमज आहेत. सापासारख्या स्वरूपामुळे आणि माहितीच्या अभावामुळे, स्थानिक लोक त्यांना विषारी आणि धोकादायक मानतात. पूर्व हिमालयात त्यांना ‘पाठी दुखणारे साप’ म्हणतात, तर पश्चिम घाटात त्यांना विषारी सापांपेक्षाही जास्त धोकादायक मानले जाते. या गैरसमजांमुळे त्यांना पाहताच मीठ आणि रॉकेल टाकून मारले जाते, ज्यामुळे त्यांचे संरक्षण करणे अवघड झाले आहे.
अधिवासाला धोका:
अधिवास नष्ट होणे हे उभयचरांच्या घटत्या संख्येचे प्रमुख कारण आहे. पर्यटन आणि रिअल इस्टेटमुळे जमिनीच्या वापरामध्ये जलद बदल होत आहेत, ज्यामुळे ही नाजूक परिसंस्था धोक्यात आली आहे. रस्ते आणि पायाभूत सुविधांच्या विकासामुळे देवगांडुळांच्या नैसर्गिक अधिवासांचे तुकडे होत आहेत, त्यांच्या हालचालींमध्ये अडथळे येत आहेत आणि त्यांचे मृत्यू होत आहेत. विशेषतः रात्रीच्या वेळी रस्ते ओलांडताना मोठ्या संख्येने ते वाहनाखाली येऊन चिरडले जातात.या गंभीर समस्येवर उपाय म्हणून, संशोधकांनी काही महत्त्वाच्या शिफारसी केल्या आहेत, ज्यांना त्वरित अंमलात आणणे आवश्यक आहे.
उभयचर क्रॉसिंग : त्यांच्या सुरक्षित हालचालींसाठी बोगदे किंवा कल्व्हर्ट्ससारख्या विशेष मार्गांची निर्मिती करणे.
तात्पुरते कुंपण : धोकादायक ठिकाणी रस्त्यांवर हंगामी आणि कमी उंचीचे कुंपण लावणे, जेणेकरून प्राणी सुरक्षित मार्गांकडे जातील.
रात्रीचे रस्ते बंद करणे : प्रजनन किंवा स्थलांतराच्या वेळी, विशेषतः रात्रीच्या वेळी, काही ठिकाणी तात्पुरते रस्ते बंद ठेवणे.
चेतावणी फलक : महत्त्वाच्या ठिकाणी रस्त्यांवर चेतावणी चिन्हे लावणे, जेणेकरून वाहनचालकांना प्राण्यांच्या उपस्थितीची जाणीव होईल.
वेगमर्यादा : उभयचर क्रॉसिंग क्षेत्रांमध्ये वाहनांची वेगमर्यादा कमी करणे आणि स्पीड बंप बसवणे.
स्थानिक युवक निर्णय राऊत आणि ‘आंबोली टुरिझम’ यांच्यासारखे कार्यकर्ते वन्यजीवांच्या नोंदी घेऊन त्यांच्या संरक्षणासाठी प्रयत्न करत आहेत. या दुर्लक्षित प्राण्याचे रक्षण करणे ही आपल्या सर्वांची जबाबदारी आहे.
पश्चिम घाटात आंबोली जैवविविधता संवेदनशील!
आंबोली टुरिझम चे निर्णय राऊत म्हणाले, आंबोली थंड हवेचे ठिकाण म्हणून प्रसिद्ध आहे. तसेच पर्यावरणीय संवेदनशील परिसर म्हणून ओळख आहे. या ठिकाणी संशोधक येऊन जैवविविधता संवेदनशील परिसरातील वन्य जीवांची चिकित्सा करून संशोधन करत आहेत.पुण्याचे वन्यजीव तज्ज्ञ आदित्य नानिवडेकर यांनी देव गांडुळ वर संशोधन केले आहे. पश्चिम घाटाच्या दृष्टीने याला फारच महत्त्व आहे.
