रक्तसंक्रमण

दोन व्यक्तींचे रक्त एकत्र केल्यास अनेकदा गुठळ्या निर्माण होतात, हे माहीत असल्याने लँडस्टाइनरने याच दिशेने आपले प्रयोग सुरू केले. १९०० सालच्या प्रयोगात, त्याने आपल्या सहा सहकाऱ्यांच्या रक्ताचे नमुने घेतले. या रक्तातील रक्तपेशी आणि रक्तद्रव वेगळे करून, त्याने या सहा नमुन्यांतील प्रत्येकाच्या रक्तपेशी दुसऱ्याच्या रक्तद्रवात मिसळल्या. यातील काही जोडय़ांत गुठळ्या निर्माण झाल्या तर काही जोडय़ा व्यवस्थित राहिल्या. आपल्या रक्तात शरीराच्या संरक्षक व्यवस्थेचे घटक असणारी काही प्रथिने असतात. ही प्रथिने ‘प्रतिजने’ (अँटिजेन) म्हणून ओळखली जातात. या प्रतिजनांच्या रक्तपेशींशी होणाऱ्या प्रतिकूल प्रक्रियेमुळे रक्तात या गुठळ्या निर्माण होत असल्याचे लँडस्टाइनरच्या लक्षात आले. आपल्या पुढील प्रयोगांतील निरीक्षणांवरून लँडस्टाइनरने प्रतिजनांच्या प्रकारानुसार माणसाचे रक्त चार गटांत विभागले. ए किंवा बी प्रतिजन असणारे रक्तगट अनुक्रमे ए आणि बी, दोन्ही प्रतिजने असणारा रक्त गट एबी आणि दोन्ही प्रतिजनांचा अभाव असणारा रक्तगट ओ. या संशोधनामुळे लँडस्टाइनर १९३० सालच्या नोबेल पारितोषिकाचा मानकरी ठरला.

लँडस्टाइनरला अमेरिकन वैद्यकतज्ज्ञ अलेक्झांडर वीएनेरच्या सहकार्याने १९३७च्या सुमारास केलेल्या संशोधनात, अनेक जणांच्या रक्तात आणखी एका प्रतिजनाचे अस्तित्व आढळले. ऱ्हिसस प्रजातीच्या माकडाच्या रक्तातील प्रतिजनाशी या प्रतिजनाचे साम्य असल्याने, त्या माकडाचेच नाव या प्रतिजनास देण्यात आले. प्रत्येक रक्तगटात या प्रतिजनाचे अस्तित्व अधिक वा उणे या चिन्हाद्वारे दर्शवण्यास सुरुवात झाली. कालांतराने इतरही अपवादात्मक प्रतिजने काही जणांच्या रक्तात आढळून नवे रक्तगटही अस्तित्वात आले. लँडस्टाइनरच्या संशोधनामुळे, रुग्णाचा रक्तगट आणि त्यातील प्रतिजने लक्षात घेऊनच रक्तसंक्रमणासाठी रक्तदाता ठरवला जाऊ लागला.

– डॉ. अंजली कुलकर्णी

मराठी विज्ञान परिषद,

वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२ 

office@mavipamumbai.org