कुतूहल – मिर्मिकोफिली

बाभळीच्या काही प्रजातींमध्ये मुग्यांना आकर्षति करण्यासाठी अनुकूलन झालेले आढळते. अशा वनस्पतींना ‘मर्मिकोफिलस’ वनस्पती म्हणतात. अशा प्रकारे इतरांना आकर्षति करण्याच्या क्रियेला ‘मिर्मिकोफिली’ असे म्हणतात. आफ्रिका आणि दक्षिण अमेरिका येथील बाभळीच्या काही प्रजातींना स्वसंरक्षणासाठी पानाच्या दोन्ही बाजूला ३ ते ५ सेमी लांबीचे काटे असतात. काटा फुगीर पोकळ व टोकावर अतिशय तीक्ष्ण असतो. या काटय़ांचा आकार बलाचा शिंगासारखा असतो. म्हणून त्यांना ‘बुल्स हॉर्न’ म्हणतात. दक्षिण अमेरिकेतील बाभळीच्या दोन प्रजातींमध्ये हा चमत्कारिक प्रकार आढळतो. काटय़ांच्या टोकाजवळ राणी मुंगी छिद्र तयार करते अन् काटय़ाच्या पोकळीचा घर म्हणून उपयोग करते. या पोकळीत मुंगी अंडी घालते आणि सनिक मुंग्यांची फौज तयार होते. वृक्षाच्या मूळ, खोड, पान व खोडाचे शत्रू कीटकांपासून संरक्षण करतात आणि इतर कीटकांनी वृक्षावर येण्याचा प्रयत्न केल्यास त्यांना पिटाळून लावतात. हळूहळू वृक्षाच्या इतर काटय़ांमध्ये देखील मुंग्या घर करून राहू लागतात आणि त्या संपूर्ण बाभळीच्या वृक्षावर मुंग्यांचं साम्राज्य पसरते. प्रत्येक पानाच्या तळाशी एक ग्रंथी असते आणि त्यामधून सतत मधुर रस पाझरत असतो. त्याप्रमाणे प्रत्येक पर्णिकेच्या टोकावर अतिशय लहान पिवळ्या रंगाचे अवयव असतात. या अवयवांमध्ये प्रथिने आणि स्निग्ध पदार्थ असतात. ग्रंथींमधील स्राव आणि पर्णिकेवरील अवयव या मुंग्यांचे अन्न असते. दक्षिण अमेरिकेतील बाभळीचे सूक्ष्म अवलोकन व अभ्यास निसर्ग विचारवंत ‘बेल्ट’ यांनी केला. म्हणून पर्णिकेवरील या अवयवांना ‘बेल्टस कार्पसल म्हणतात. प्रयोगाअंती असे सिद्ध झाले आहे की जर वृक्षाचे काटे छाटून टाकले आणि मुंग्यांनाही हाकलण्यात आले तर वृक्षांला इजा होण्यास सुरुवात होते. बऱ्याच वेळा मुंग्या वृक्षावरून खाली जमिनीवर उतरतात व वृक्षाच्या लगतचे तण आणि रोपे फस्त करून परिसर मोकळा करतात. अशा प्रकारे मुंग्या आपल्या निवासी वृक्षाचे प्रतिस्पर्धी नष्ट करतात. सहजीवनाचा एक अतिशय उत्कृष्ट नमुना आपल्याला या निसर्गकिमयेतून बघायला मिळतो.
डॉ. सी. एस. लट्टू (मुंबई)मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग, चुनाभट्टी, मुंबई २२ office@mavipamumbai.org