भारतात नैसर्गिक गुहा मोठ्या संख्येने असून मेघालय, आंध्र प्रदेश, हिमालयाच्या पर्वतरांगा, अंदमान द्वीपसमूह आणि महाराष्ट्रात त्या मोठ्या संख्येने आढळतात. भारतातल्या वैविध्यपूर्ण पाषाणप्रस्तरांमुळे आणि त्या पाषाणांवर होणाऱ्या नैसर्गिक प्रक्रियांमुळे निरनिराळ्या प्रकारच्या गुहाप्रणाली (केव्ह सिस्टिम्स) निर्माण झाल्या आहेत. सर्वाधिक गुहा चुनखडकांमध्ये आढळतात. तथापि, शिलारस नलिका (व्होल्कॅनिक पाइप्स), पाषाणांची झीज झाल्याने निर्माण होणाऱ्या अपरदन गुहा (इरोजनल केव्ह्ज) याही भारतात आढळतात.
साडेपाच कोटी ते चार कोटी वर्षांपूर्वी इओसीन नावाचे युग (इपॉक) होऊन गेले. त्या युगात मेघालयामध्ये चुनखडकांची निर्मिती झाली. भूवैज्ञानिक परिभाषेत त्या चुनखडकांना ‘सिल्हेट चुनखडक’ म्हणतात. या चुनखडकांमध्ये १,७००हून अधिक गुहा आहेत. अनेक गुहांना फाटे आणि उपफाटे फुटून तिथे गुहांचे विस्तृत जाळे तयार झाले आहे. त्यामुळे मेघालयाला ‘गुहांची राजधानी’ असे नाव पडले. तिथल्या १७०० ज्ञात गुहांपैकी अकराशे गुहांचे नकाशे तयार असून त्यांची एकूण लांबी ५७३ किमी असल्याची नोंद करण्यात आली आहे. या गुहांमध्ये क्रेम-लियात-प्राह, मॉस्माई, सिजू, अरवाह आणि मॉमलुह या प्रसिद्ध गुहा आहेत.
आंध्र प्रदेशात अनंतगिरी पर्वतांमध्ये बोर्रा गुहा (स्थानिक भाषेत बोर्रा गुहलू) ही ८० मीटर खोलीची गुहा, सर्वांत खोल गुहांपैकी एक आहे. ती गोस्तनी नदीच्या प्रवाहामुळे तयार झाली असून तीही चुनखडकांमध्येच आहे. ती चुनखडी झुंबरे (स्टॅलॅक्टाइट्स) आणि लवणस्तंभ (स्टॅलॅग्मॅइट्स) यांच्यासाठी प्रसिद्ध आहेत. आंध्र प्रदेशातच नंद्याळ जिल्ह्यात बेलम गुहा आहे. ती तीन किमीपेक्षा लांब पसरलेली असून ४६ मीटर खोल आहे.
अंदमान द्वीपसमूहात चुनखडकांत निर्माण झालेल्या अनेक नैसर्गिक गुहा आहेत. बाराटांग बेटावरच्या गुहा हजारो वर्षांपासून तयार झाल्या असून आकर्षक चुनखडी झुंबरे आणि लवणस्तंभांसाठी प्रसिद्ध आहेत. घनदाट खारफुटीच्या जंगलातून लॉन्चने प्रवास करत आणि त्यानंतर एका तासाची पायी भ्रमंती करत तिथे पोहोचावे लागते. डिगलीपूरजवळील आल्फ्रेड गुहा, पोपट गुहा आणि उत्तर अंदमानमधली कालिपूर गुहा अशा उल्लेखनीय गुहा आहेत.
हिमालयीन क्षेत्रात भूगर्भीय हालचालींमुळे आणि नैसर्गिक घडामोडींमुळे अनेक गुहा निर्माण झाल्या आहेत. जम्मू आणि काश्मीरच्या अनंतनाग जिल्ह्यातली अमरनाथ गुहा आणि उत्तराखंडमधली पाताळ भुवनेश्वर गुहा या चुनखडकांमधील गुहा प्रसिद्ध आहेत. पुणे जिल्ह्यातही टाकवे आणि घोराडेश्वर इथे आकाराने लहान असलेल्या शिलारसाच्या नालिकाकार गुहा आढळतात.
नैसर्गिक गुहा म्हणजे निसर्गाने मानवाला दिलेली भूविज्ञान, पर्यावरणविज्ञान, इतिहास आणि प्राचीन हवामान यांची माहिती देणारी अमूल्य देणगी आहे.
अरविंद आवटी
मराठी विज्ञान परिषद
ईमेल : office@mavipa.org
संकेतस्थळ : http://www.mavipa.org
