तंत्रकारण : कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि जागतिक व्यवस्था

कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि संलग्न स्रोतांच्या देवाणघेवाणीसाठी तीव्र आणि गुंतागुंतीच्या झालेल्या स्पर्धेचे स्वरूप आपण पाहिले. सध्याची व्यवस्था आण्विक घटकाबरोबरच शीतयुद्धाच्या प्रभावातून बाहेर पडण्यास उत्सुक आहे. अशातच कृत्रिम बुद्धिमत्ता अर्थात एआय या नवीन तंत्रज्ञानाच्या सोंगटया जागतिक खेळाडूंच्या हाती लागल्या आहेत.

जागतिक व्यवस्था म्हणजे आर्थिक, लष्करी आणि तांत्रिक क्षमतेसारख्या घटकांनी घडवलेली जागतिक सत्ता आणि प्रभावाची मुख्य रचना! शीतयुद्धादरम्यान उदयास आलेली द्विध्रुवीय जागतिक व्यवस्था दोन महासत्तांकडे केंद्रित होती. ती आज अनेक शक्तिशाली देश सहभागी असलेल्या जागतिक व्यवस्थेकडे मार्गक्रमण करीत आहे. आतापर्यंतची तंत्रज्ञाने प्रामुख्याने फक्त साधने किंवा सुविधाकर्ते होती, तर एआय हे सुविधाकर्त्यांसोबतच  निर्णय घेणारा (डिसिजन-मेकर) अशा दुहेरी भूमिकेत काम करते. पण त्यामुळेच एआय प्रगत होत असताना, जागतिक स्पर्धा आणि सहकार्यात नवीन परिमाणे येत आहेत, ज्यामुळे जगभरातील सत्ता संतुलनात वेगवान बदल होत आहेत.

एआयचा परिणाम

चार्ल्स वाईस यांनी माहिती आणि संप्रेषण तंत्रज्ञानाचा जागतिक व्यवस्थेवर झालेल्या परिणामाचा अभ्यास करताना विकसित केलेली चौकट एआयलादेखील लावता येईल. एआय  शक्तिशाली तंत्रज्ञान म्हणून कार्य करत असताना आंतरराष्ट्रीय व्यवस्थेला काही कार्यपद्धती आणि मुद्दे यांची ओळख होते. सर्वप्रथम, ज्या घटकांभोवती आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचे आयोजन केले जाते त्याची पुनव्र्याख्या  एआयमुळे होत आहे. एआय सत्तेचे नवीन स्रोत निर्माण करीत आहे. जागतिक शक्तींना पारंपरिक आर्थिक आणि लष्करी सामर्थ्यांवर अवलंबून न राहता त्याला एआयची जोड द्यावी लागत आहे. अमेरिका आणि चीन यांच्यातील व्यापारयुद्धाला एआयची झालर आहे. या स्पर्धेमुळे नवीन युती आणि आघाडया यांची शक्यता वाढली आहे ज्यामुळे जागतिक व्यवस्थेमध्ये असुरक्षितता आली आहे.  दुसरी गोष्ट म्हणजे पारंपरिक पद्धतीने केले जाणारे युद्ध, मुत्सद्देगिरी आणि व्यापार यांच्या आयोजनाची समीकरणे बदलत आहेत. वाटाघाटीच्या दरम्यान एआय  नेत्यांना विदावर आधारित निर्णय घेण्यात, भविष्यातील घटनांचा अंदाज बांधण्यात आणि जागतिक ट्रेंड्सचे जलद विश्लेषण करण्यात मदत करते. यामुळे सहभागी देशांना गुंतागुंतीची राजकीय परिस्थिती हाताळणे सोपे जाते. युद्धात, एकीकडे एआय  स्वायत्तपणे कार्य करू शकणारी आधुनिक यंत्रणा आणते ज्यामुळे युद्धाची अचूकता आणि वेग वाढत आहे, त्याचवेळी काही नैतिक प्रश्नही निर्माण होत आहेत. अर्थव्यवस्थेमध्ये,  एआयचे स्वयंचलन आणि स्मार्ट अल्गोरिदम उद्योग, व्यापार आणि पैशांचा प्रवाह यावर प्रभाव टाकत आहे. तिसरी गोष्ट अशी की, एआय परराष्ट्र धोरणात नवीन आव्हाने आणि नियम निर्माण करत आहे. सरकारांना आता एआयची नैतिकता, नागरिकांच्या खासगी विदेचे संरक्षण आणि संगणक प्रणालींना हल्ल्यांपासून सुरक्षित ठेवण्याचा विचार या नावीन्यपूर्ण गोष्टी कराव्या लागत आहेत. बऱ्याचदा या प्रश्नाचे स्वरूप गुंतागुंतीचे असून त्यासाठी बहुराष्ट्रीय सहकार्याची आवश्यकता असते. त्यामुळेच देशांना, अस्तित्वात असणाऱ्या आंतरराष्ट्रीय संबंधांच्या स्वरूपाचे सिंहावलोकन आवश्यक ठरत आहे. विविध राष्ट्रे राष्ट्रीय सुरक्षेपासून कल्याणकारी योजनांपर्यंत, माहिती गोळा करण्यासाठी, निगराणीसाठी आणि धोक्यांच्या शोधासाठी एआयचा वापर वाढत्या प्रमाणात करत आहेत. जागतिक सुरक्षा स्थिर आणि अस्थिर करण्याची एआयची क्षमता प्रमाणबद्ध करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय संबंधांमध्ये नवीन संकल्पनांची आवश्यकता आहे.

गटनिर्मिती

जागतिक व्यवस्थेमध्ये एआयसंदर्भात ढोबळ मानाने तीन गटांचे तीन दृष्टिकोन विकसित होत आहेत. पहिला गट पाश्चिमात्य विकसित राष्ट्रांचा, जिथे एआय आणि संलग्न व्यवस्था उदारमतवादी राहावी अशी अपेक्षा व्यक्त होताना दिसते (ट्रम्पबाबांच्या कोलांटउडया वगळून). दुसरीकडे चीन आणि रशिया ही पौर्वात्य राष्ट्रे एआय कौशल्यांचा प्रसंगी शस्त्रासारखा वापर करून आक्रमक भूमिका घेण्याचे नियोजन करत आहेत. तर तिसरीकडे विकसनशील जग एआयकडे विकासात्मक पर्याय म्हणून पाहत आहे. या तीन गटांमधील ही स्पर्धा विध्वंसाऐवजी सर्जनशील होऊ शकते, ज्यामुळे नावीन्यतेला आणि सर्वसमावेशक नेतृत्वाला चालना मिळू शकते. सार्वभौमत्व, स्वतंत्र निर्णयक्षमता आणि सामाजिक न्याय या मूलभूत मूल्यांद्वारे एआय तंत्रज्ञानाची निर्मिती आणि वापर मार्गदर्शित झाला तर ही शक्तिशाली साधने व्यापक जागतिक हितासाठी वापरली जातील.

एआयच्या दृष्टिकोनातून नवीन जागतिक व्यवस्था आणण्यासाठी, तसेच एआय विकास आणि नियमनात अग्रेसर राहण्यासाठी अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने, युरोपियन युनियन आणि चीनसारख्या महासत्तांचे धोरणात्मक प्रयत्न सुरू आहेत. अमेरिकेने आपले वर्चस्व टिकवण्यासाठी अनेक कायदेशीर उपाय अमलात आणले आहेत. २०२० च्या राष्ट्रीय कृत्रिम बुद्धिमत्ता उपक्रम कायद्यापासून ते अध्यक्ष जो बायडेन यांच्या २०२३ च्या कार्यकारी आदेशापर्यंत, अमेरिका आपल्या एआय धोरणाला सुरक्षितता, सुरक्षा आणि नैतिक विकास या मानकांशी जुळवून घेत आहे. अमेरिका केवळ तांत्रिक नेतृत्वासाठीच नव्हे तर एआय शासनातील जागतिक मानक ठरवण्यासाठीही उत्सुक आहे. युरोपियन युनियन  जागतिक एआय केंद्र म्हणून नियम तयार करण्याचा आणि उदार मूल्ये टिकवण्याचा प्रयत्न करत आहेत. ‘न्यू जनरेशन एआय डेव्हलपमेंट प्लान’ आणि ‘एआय प्लस’ उपक्रमांसारख्या पुढाकारांद्वारे अर्थकेंद्रित उपयोजनावर चीनचा भर आहे. तसेच राष्ट्रीय सुरक्षेच्या नावाखाली सायबर आणि अवकाश यांसारख्या क्षेत्रांना चीनने एआयच्या पंखांखाली घेण्याचे प्रयत्न गांभीर्यपूर्वक चालू केले आहेत. बीजिंगची एआय-चालित महत्त्वाकांक्षी उद्दिष्टे भूराजकीय वर्चस्व मिळवण्याच्या व्यापक उद्दिष्टाशी जुळत आहेत.

नव्या युती

जानेवारी २०२३ मध्ये, अमेरिका आणि युरोपियन कमिशनच्या कम्युनिकेशन नेटवर्क्‍स, कंटेंट अँड टेक्नॉलॉजी ( ऊॅ उडठठएउळ) या महासंचालनालयाने जनहितासाठी कृत्रिम बुद्धिमत्तेवरील प्रशासकीय करारावर स्वाक्षरी केली. अमेरिका, जपान, भारत आणि ऑस्ट्रेलिया यांचा समावेश असलेला क्वाड सुरक्षा संवाद हादेखील एआय सहकार्यासाठी एक उल्लेखनीय मंच म्हणून उदयास आला आहे. त्याअंतर्गत  अक- एठॅअ‍ॅए उपक्रमाचा उद्देश इंडो-पॅसिफिक प्रदेशातील गंभीर आर्थिक आणि कृषी आव्हानांना तोंड देण्यासाठी एआयसारख्या तंत्रज्ञानाला प्रोत्साहन देणे आहे. एआय आणि सायबर सुरक्षेवर संशोधन करण्यासाठी ‘क्वाड टेक नेटवर्क’ स्थापन करण्यात आले आहे, तसेच निर्णायक तंत्रज्ञानाच्या पुरवठयासाठी सेमीकंडक्टर पुरवठा साखळी उपक्रम सुरू करण्यात आला आहे.

बहुपक्षीय स्तरावर, मे २०२३ मध्ये जी-७ हिरोशिमा शिखर परिषदेदरम्यान मांडलेल्या हिरोशिमा एआय प्रक्रियेचा उद्देश एआयची व्यापकता वाढविणे, नावीन्यतेचा उपयुक्त वापर करणे आणि संभाव्य धोक्यांचा आढावा घेणे हे आहे. सप्टेंबर २०२४ मध्ये अमेरिका, युरोपियन युनियन आणि युनायटेड किंगडमसह इतर ५७ देशांनी कृत्रिम बुद्धिमत्तेवर पहिला कायदेशीर बंधनकारक आंतरराष्ट्रीय करार मांडला. एआयचा सुरक्षित आणि नैतिक विकास होईल याची खबरदारी घेण्यासाठी मजबूत आंतरराष्ट्रीय सहकार्याच्या दिशेने जागतिक सहमतीच्या दिशेने हा करार एक पाऊल पुढे आहे.

जागतिक व्यवस्थेच्या निरंतर प्रवाहात तंत्रज्ञान मार्गदर्शकाची भूमिका बजावणारे कारक ठरले आहे. सर्जनात्मक एआय अस्तित्वात येऊन उणीपुरी अडीच वर्षे झाली आणि जागतिक व्यवस्थेची नवी समीकरणे एआयच्या चष्म्यातून बांधण्यास सुरुवात झाली. एआयच्या वापरापासून त्याच्या जागतिक व्यवस्थेवरील प्रभावापर्यंत आत्तापर्यंत एकच गोष्ट शाश्वत आहे – अनिश्चितता! दुर्दैवाने या अनिश्चिततेच्या द्युतात महासत्तांचा डाव रंगत असताना तिसऱ्या जगातील असहाय जरासंधाचे थरथरणे क्रमप्राप्त आहे.

तंत्रज्ञान आणि राजकारण यांच्या अंत:संबंधाचे विद्यापीठीय संशोधक

phanasepankaj@gmail.com