अभिदिल्लीजवळच्या ‘शिव नाडर युनिव्हर्सिटी’ या खासगी विद्यापीठातले सहायक प्राध्यापक पी. सी. सैदअलावी हे समाजशास्त्रज्ञ या नात्यानं मुस्लिमांमधल्या जातिव्यवस्थेचा अभ्यास करतात. त्यांचं ‘सीकिंग अल्लाहज हायरार्की- कास्ट, लेबर अॅण्ड इस्लाम इन इंडिया’ हे पुस्तक अमेरिकेतल्या पेनसिल्व्हानिया युनिव्हर्सिटी प्रेसनं अलीकडेच प्रकाशित केलं. पुस्तकाची किंमत ४५ डॉलरच्या (किमान ३८०० रुपये) आसपास असल्यानं ते विकत घेऊ नये आणि त्याच्या भारतीय आवृत्तीसाठी थांबावं हे उत्तम! पण भारतीय आवृत्तीची वाट पाहावी, असा मजकूर या पुस्तकात आहे हेही नक्की. केरळच्या मलबार विभागात (कासारगोडच्या खालचे आणि त्रिचूरच्या वरचे सहा जिल्हे) वंशपरंपरागत केशकर्तनाचा व्यवसाय करणाऱ्या केरळी मुस्लिमांचा हा अभ्यास. हा समाज ‘पायरी ओळखून’ वागतो आहे की काय- आणि असल्यास यामागची कारणं काय- याचा हा अभ्यास आहे. अनेकांचे व्यक्तिगत अनुभव या पुस्तकात आहेत, पण त्या अनुभवांची समाजशास्त्रीय चिकित्साही लगोलग केलेली आहे. मराठीत ‘विनोदी पुस्तक’ म्हणून भरपूर वाचलं गेलेलं ‘रामनगरी’ हे राम नगरकर यांचं आत्मपर लिखाण असलं तरी महाराष्ट्रातल्या नाभिक समाजाबद्दल नेमके प्रश्न ‘रामनगरी’नं उभे केले होते. या समाजातल्या पोटजातींचा प्रश्न, आपली जात ही खरे तर प्रतिष्ठित आहे असे खासगीत समजणे, परंतु समाजात वावरताना मात्र अनेकदा दबून राहाणे, हे प्रश्न राम नगरकरांनी किस्सेबाज शैलीत मांडले. हे प्रश्न सैदअलावी यांनी विद्यापीठीय शिस्तीतच, पण लिखाण रटाळ होणार नाही याची काळजी घेऊन नव्या पुस्तकात हाताळले आहेत. हे पुस्तक लेखकाच्याच ज्या प्रबंधावर आधारलेलं आहे, तो ऑस्ट्रेलियन नॅशनल युनिव्हर्सिटीनं २०२२ मध्ये मंजूर केला होता. म्हणजे ऑस्ट्रेलियात आणि अमेरिकेत हे पुस्तक वाचता येतंय… पण भारतीय आवृत्ती आलेली नाही.
अर्थशास्त्राच्या दक्षिणायनाचा नवा इतिहास…
‘अर्थशास्त्र आपल्याकडेही होतंच’ हे खरं असलं तरी जागतिक व्यापार, लोकांची भूक आणि ती भागवण्याची ‘कल्याणकारी राज्या’ची जबाबदारी, विकासाच्या तयार प्रारूपांऐवजी आपल्या गरजा ओळखून प्रारूप घडवणं या अपेक्षा प्राचीन अर्थशास्त्राकडून ठेवल्या जाऊ शकत नाहीत. पाश्चात्त्य ‘इकॉनॉमिक्स’ला प्रतिशब्द म्हणून ‘अर्थशास्त्र’ रुळल्यानंतरच या नव्या अपेक्षा वाढल्या. पाश्चात्त्य भांडवलशाहीला वसाहतवादातून मिळणारं इंधन संपलं आणि दुसरीकडे, स्वतंत्र झालेल्या देशांच्या संख्येबरोबरच तिथल्या नागरिकांच्या आकांक्षाही वाढल्या. हा वाढत्या आकांक्षांचा पट १९८० च्या दशकानंतर स्पष्ट होत असताना प्रगत भांडवलशाही खासगीकरणाचा पुरस्कार करत होत्या. या बदलत्या जगात आपला मार्ग कोणता, हे ‘जागतिक दक्षिण’ म्हणवल्या जाणाऱ्या विकसनशील देशांनाच शोधायचं होतं. अशा काळात अर्थशास्त्रीय धोरणांना आणि प्रारूपांना दिशादर्शन करणाऱ्या सहा अर्थशास्त्रज्ञांच्या कारकीर्दीची तसंच त्यांनी सुचवलेल्या दिशांची चिकित्सा करणारं हे नवं पुस्तक आहे. ते ‘पेंग्विन’नं प्रकाशित केलं, डेव्हिड एंगरमान हे त्याचे लेखक आहेत, यापेक्षाही महत्त्वाचा ठरणारा तपशील म्हणजे- अमर्त्य सेन, डॉ. मनमोहन सिंग, जगदीश भगवती, रेहमान शोभन, महबूब-उल हक आणि लाल जयवर्देना या सहाजणांचं मूल्यमापन या पुस्तकात आहे. यापैकी शोभन व हक हे जरा आधीचे- बांगलादेश मुक्तीला कारणीभूत ठरणाऱ्या नेमक्या आर्थिक मागण्या शोभन यांनी केल्या, तर पाकिस्तानचे हक यांनी ‘मानवी विकासा’ही संकल्पना अधिक सखोल करणारा अभ्यास मांडला. श्रीलंकेचे जयवर्देना यांनी वैकासिक अर्थशास्त्राचे नवी चर्चा जागतिक संस्थेत असताना समृद्ध केली. सहापैकी अन्य तिघे भारतीय. यापैकी डॉ. सिंग यांचे ‘इतिहास मला न्याय देईल’ अशा अर्थाचे उद्गार खरे ठरणार, अशी उमेद अर्थशास्त्राच्या दक्षिणायनाचा हा नवा इतिहास जागवतो आहे.
‘बुकर’ला मुकलेली लेखिका…
यंदाच्या बुकर इंटरनॅशनल पारितोषिकाच्या लघुयादीत जगातील वाचकांपैकी सुपरिचित नाव एकच होते- जपानी लेखिका हिरोमी कावाकामी यांचे. ‘स्ट्रेन्ज वेदर इन टोकियो’ आणि ‘नकानो थ्रिफ्ट शॉप’, ‘पीपल फ्रॉम माय नेबरहूड’ या इंग्रजीत भाषांतरित झालेल्या त्यांच्या कादंबऱ्या गेल्या दशकभरापासून गाजताहेत. यंदा त्यांच्या ‘अंडर द आय ऑफ बिग बर्ड’ या कादंबरीच्या विजयाची सर्वाधिक शक्यता वर्तवली जात होती. बुकर पारितोषिकाच्या भाकितावरून जी सट्टेबाजी चालते त्यात कावाकामी पहिल्या आणि बानू मुश्ताक या तिसऱ्या स्थानी होत्या. त्याबाबतचे वृत्त आकड्यांच्या भाषेत येथे वाचता येईल.
https:// tinyurl. com/2 sf6 tyah
वाचनालये आक्रसण्याचे वृत्त…
‘एनएचके वर्ल्ड’ या जपानी वृत्तसंस्थेची चार मिनिटांची गेल्या महिन्यात यूट्यूबवर अपलोड झालेली बातमी. तीन हजार सार्वजनिक वाचनालये असताना त्यांतील बरीचशी विविध कारणांनी बंद पडत असल्याची खंत व्यक्त करणारी. पण वाढता खर्च आणि वाचनालयांतील कर्मचाऱ्यांची समस्या, भूकंपप्रवण क्षेत्र अशा अनेक अडचणींना तोंड देऊनही आठवड्यातून दोन दिवस सुरू राहणारी खासगी वाचनालये तिथे उभारली जात आहेत… कारण ‘वाचन ही जगण्याची महत्त्वाची गरजदेखील आहे!’ – हे असे काहीतरी तो देश मानत असल्यामुळेच थोड्याफार फरकाने सार्वजनिक वाचनालये बंद होण्याची चिंता बातमीद्वारे व्यक्त केली जाते. आपल्या वृत्तमाध्यमांत वाचन आणि वाचनालयाची दु:स्थिती हा विषय चर्चाप्रवण असला तरी कधी दिसला होता काय?
https:// tinyurl. com/3 pp9 nzyw
ग्रॅहम ग्रीन यांची भूतकथा…
दरवर्षी एखाद्या जुन्या दिग्गज लेखकाचे हस्तलिखित, अप्रकाशित कथा अभ्यासकांना सापडतात. लेखकाच्या दिग्गजपणाची उंची पाहून वेगवेगळी नियतकालिके त्यांचा मोबदला देऊन या कथा प्रकाशित करतात. स्ट्रँड मासिकाने आपल्या पंचाहत्तराव्या वर्षानिमित्ताने अशा दोन कथा मिळविल्या आहेत. पहिली ग्रॅहम ग्रीन यांची ‘रीडिंग अॅट नाइट’ ही भूतकथा आणि दुसरी ‘द शेमफूल ड्रीम’ ही जेम्स बॉण्डवाल्या इयन फ्लेमिंग यांची गोष्ट. तूर्त या कथा ऑनलाइन उपलब्ध नाहीत. स्ट्रॅण्ड मासिकाचा महागडा विशेषांक त्यासाठी विकत घेणे आवश्यक. पण ग्रीन यांच्या कथा मिळविण्यामागची संपादकीय प्रयत्न-कथा स्ट्रॅण्डने आपल्या संकेतस्थळावर मोफत दिलीय. ती इथे वाचता येईल.
https:// tinyurl. com/57 vj8 csf
