तत्त्व-विवेक : विद्रोही लुथर

गावोगावी त्यांचं सार्वजनिक वाचन सुरू झालं. काही दिवसांतच लुथरच्या प्रकरणानं वणव्यासारखं संपूर्ण पाश्चात्त्य जग व्यापून काढलं आणि एका निर्णायक चळवळीला तोंड फुटलं. अवघ्या चार वर्षांत लुथरच्या विद्रोहामुळे, रोमन कॅथोलिक चर्चची एक हजार वर्षांपासूनची सत्ता दुभंगली आणि पाश्चात्त्य जगातल्या सगळ्या मानवी क्षेत्रांना ढवळून काढणाऱ्या प्रोटेस्टंट चवळीची सुरुवात झाली. खरंतर, लुथरच्या आधी जॉन विक्लिफ (१३३८- १३८४) आणि यान हुस (१३६९- १४१५) सारख्यांनी लुथरसारखेच मुद्दे उपस्थित करून सुधारणा सुचवल्या होत्या. पण त्या कृतींना चिरडून टाकण्यात चर्चला यश आलं होतं. लुथरच्या बाबतीत मात्र बलाढ्य धर्मसत्तेचे तुकडे पडले. धार्मिक वृत्तीचाच लुथर १५१७ मध्ये चर्चच्या विरोधात का उभा ठाकला या प्रश्नाची सविस्तर चर्चा प्रस्तुत लेखांकात करू.

मार्टिन लुथरचा जन्म १४८३ मध्ये मॅन्सफेल्ड या जर्मन भाषिक प्रांतात झाला. त्याचे आईवडील देवभीरू, कष्टाळू होते. वडिलांनी शेती सोडून तांब्याच्या खाणीत गुंतवणूक करून चांगली प्रगती साधली होती. मार्टिननं मोठं होऊन कायद्याचं शिक्षण घ्यावं, समाजात प्रतिष्ठा मिळवावी अशी त्याच्या वडिलांची इच्छा. त्यासाठी मार्टिनला उत्कृष्ट लॅटिन स्कूलमध्ये पाठविण्यात आलं.

तो Trivium अर्थात व्याकरण, वाक्पटुता आणि तर्कशास्त्र या तीन विषयांत पारंगत झाला. एरफुर्ट विद्यापीठातून १५०५ मध्ये मास्टर्सची पदवी मिळवल्यावर, वडिलांच्या इच्छेप्रमाणे कायद्याचा अभ्यासही मार्टिन करू लागला. पण सुरुवातीपासूनच मूलभूत अस्तित्ववादी प्रश्न भेडसावत असल्यानं त्यानं कायद्याचं शिक्षण सोडून तत्त्वज्ञानाचा अभ्यास सुरू केला. मात्र तत्त्वज्ञानातही त्याच्या प्रश्नांना समाधानकारक उत्तरं मिळत नसल्यानं त्यानं शेवटी ऑगस्टिनियनसारख्या कर्मठ मोनॅस्टरीची दीक्षा घेतली.

ऑगस्टिनियन मठातील कर्मठ वातावरणात आराम हराम समजलं जात असे. प्रत्येकाला शारीरिक श्रम अनिवार्य होतं. मार्टिनचं काम मठाच्या फरशा रगडून धुणं आणि साफसफाई करणं होतं. मात्र पूर्वाश्रमीच्या उत्कृष्ट शिक्षणामुळे त्याची विद्वत्ता आणि वाक् पटुता सगळ्यांच्या निदर्शनास आली. त्याच्यावर धर्मोपदेशकाची जबाबदारी सोपवण्यात आली. तरीही मार्टिनच्या अंतरंगातलं द्वंद्व कधी शांत होत नसे. आपल्याला ईश्वरकृपा लाभून आपल्या आत्म्याची मुक्ती होईल, याची त्याला खात्री नसल्यानं तो सतत दहशतीत अशांत जीवन जगत असे. कन्फेशन बॉक्समध्ये तो प्रायश्चित्त मुद्रेत तासनतास घालवत असे.

त्याच दरम्यान १५१० मध्ये कामानिमित्तानं मार्टिनला रोमच्या तीर्थयात्रेची संधी लाभली. त्याला आशा होती की किमान रोमसारख्या पवित्र स्थळाला भेट दिल्यानं मनाला शांती लाभेल. जवळपास दीड हजार कि. मी.चा पायी प्रवास करून तो रोमला पोहोचला. मात्र तिथं त्याला ‘माणूस धर्मसंस्थेच्या जितका जवळ, तितका धर्मापासून लांब असतो!’ या मॅकियाव्हेलीच्या विधानाचा प्रत्यय आला. रोममध्ये त्याला धार्मिकतेऐवजी धर्माचा व्यापार, व्यभिचार आणि भ्रष्टाचार दिसला. कुणी फसव्या पवित्र वस्तू विकून तर कुणी रंजक कथा वाचून पापभीरू लोकांना लुटत होतं.

या लुटीत कॅथोलिक चर्चचे ठेकेदार आघाडीवर होते. ते साक्षात आत्म्याच्या मुक्तीची तिकिटं (Billets d’’ indulgence) विकत होते. मार्टिनच्या मनाला पटत नसलं तरी तो इतरांसारखी सगळी धार्मिक कर्मकांडं करत होता. त्यानंही आपल्या मृत आजोबांच्या मुक्तीसाठी तिकीट घेतलं. रोमच्या ‘होली स्टेप्स’ चढताना त्याचं खिन्न मन विरुद्ध दिशेला ताणलं जात होतं. एका बाजूला बहुसंख्य लोकांसारखं सगळं खरं म्हणून स्वीकारावं की आतल्या सदसद्विवेकबुद्धीचा आवाज ऐकावा! होली स्टेप्सच्या २८ पायऱ्या चढून त्यानं खाली पाहिलं तर त्याला फक्त धर्माची बीभत्स सर्कस दिसली. त्यानंतर त्यानं बहुमताच्या विरोधात जाऊन स्वत:च्या सदसद्विवेकबुद्धीच्या बाजूने झुकायला सुरुवात केली. त्याअर्थी हा लुथरचा ‘‘सत्य असत्याशी मन केले ग्वाही, मानियेले नाही बहुमता’’ क्षण म्हणता येईल.

रोमहून परतल्यावर लुथरची घुसमट वाढतच गेली. त्याने १५१२ पर्यंत धर्मशास्त्रात दोन बॅचलर्स आणि डॉक्टरेट मिळवून अधिकारवाणीनं भाष्य करायला सुरुवात केली होती. बायबलच्या सखोल अभ्यासान्ती त्याच्या अंत:करणात निर्माण झालेली ‘येशूला अभिप्रेत असलेली चर्चची प्रतिमा’ रोमन कॅथोलिक चर्चच्या भ्रष्ट कारभाराशी जुळत नव्हती. त्यामुळे, शेवटी त्यानं त्याच्या अस्वस्थतेला १५१७ मध्ये विटेनबर्ग चर्चच्या प्रवेशद्वारावर पत्रकं ठोकून वाट करून दिली.

तत्कालीन ‘आत्म्याच्या मुक्तीच्या तिकिटांची विक्री’ हे विटेनबर्गच्या घटनेमागचं तात्कालिक कारण होतं. रोमन कॅथोलिक चर्चनं योहान टेट्चेल या कुख्यात धर्मगुरूकडे जर्मन भाषिक प्रांतांत मुक्तीच्या तिकिटांची विक्री करून निधी उभारण्याची जबाबदारी सोपवली होती. तो गावोगावी जाऊन पथनाट्यं किंवा रंजक कथांच्या मदतीनं नरकाचं असं चित्रण करत असे की गोरगरीब लोक घाबरून त्याच्याकडून मुक्तीची तिकिटं मोठ्या प्रमाणात विकत घेत. लुथरला रोमन कॅथोलिक चर्चचं हे भ्रष्ट रूप असह्य वाटत होतं. प्रामाणिक श्रद्धा ईश्वरकृपेसाठी पुरेशी आहे असं त्याचं ठाम मत होतं.

लुथरच्या वाढत्या लोकप्रियतेमुळे शेवटी १५२१ मध्ये कॅथोलिक चर्चनं लुथरला ईश्वरनिंदक घोषित करून बहिष्कृत केलं. लुथरनं रोमन कॅथलिक चर्चलाच धर्म बहिष्कृत केलं! रोमन कॅथलिक चर्चला जर्मन भाषकांना सरळ दंड करण्याचा अधिकार नसल्यामुळे होली रोमन सम्राट चार्ल्स पाचवा याच्याकडून लुथरला शिक्षा करण्याची योजना आखली गेली.

त्यासाठी १५२१ मध्ये व्हॉर्म्स शहरात सम्राटाच्या उपस्थितीत खटला चालवण्यात आला. वास्तवात हा खटला नसून लुथरला माफी मागून शरण जाण्याची शेवटची संधी होती. मात्र त्या निर्णायक क्षणी त्याला जिवंत जाळलं जाईल हे स्पष्टपणे दिसत असताना लुथर न डगमगता उत्तर देतो की मी माझ्या भूमिकेवर ठाम आहे. माफी मागणार नाही! कारण ‘ It is neither right nor safe to go against my conscience.’ अशा प्रकारे लुथर ‘रूबिकन’ ओलांडतो! आणि १५१७ मध्ये सुधारणांपासून सुरू झालेला त्याचा प्रवास १५२१ मध्ये प्रोटेस्टंट चर्चच्या स्थापनेपर्यंत येऊन पोहोचतो.

त्यादरम्यान लुथर त्याच्या सैद्धांतिक प्रस्तावांवर चिकाटीने काम करत राहिला. रोमन कॅथोलिक चर्चचा व्यवहार कसा येशूविरुद्ध आहे असं सिद्ध करताना तो येशूला अपेक्षित खरी श्रद्धा काय आहे या भावरूप सिद्धांतापर्यंत येऊन पोहोचला. त्याच्या लिखाणाच्या हजारो प्रती पाश्चात्त्य जगात प्रसारित करण्यात आल्या. देव चर्चमध्ये किंवा कर्मकांडांमध्ये नसून माणसाच्या अंत:करणात असल्यानं स्वत:च्याच अंत:करणात ईश्वराची अनुभूती घेता येते, असं त्याचं म्हणणं होतं.

बायबलचं जर्मनमध्ये भाषांतर करून त्यानं जनतेचं परावलंबित्व संपवलं. श्रद्धाळूंच्या सदसद्विवेकाला मध्यवर्ती स्थान देऊन त्यानं ‘प्रत्येक श्रद्धाळू प्रीस्ट आहे’ या मताचा पुरस्कार केला. ‘ईश्वर आणि श्रद्धाळूंमध्ये मध्यस्थी कशाला’ हा मूलभूत प्रश्न उपस्थित करून, तसंच पुरोहितवर्गाचा भ्रष्ट आणि व्यभिचारी इतिहास पाहता त्यानं पुरोहितवर्गावरच फुली मारली. सतत दहशतीत ठेवणारा ईश्वर त्याला अमान्य असल्यानं प्रेमळ, करुणामय, क्षमाशील अशा ईश्वराची पुनर्मांडणी केली. निर्मिक आपल्या निर्मितीचा द्वेष करत नसून अपार प्रेम करतो, ही मांडणी त्यानं केली.

थोडक्यात, लुथरची मांडणी ईश्वर आणि श्रद्धाळू, निर्मिक आणि निर्मिती यांतला प्रस्थापित दुरावा मिटवते. लक्षणीय बाब म्हणजे इसवी पाचव्या शतकाच्या सुमारास सेंट ऑगस्टिनने घालून दिलेली रोमन कॅथोलिक चर्चची पोलादी चौकट हजार वर्षांनंतर ऑगस्टिनियन मोनॅस्टरीचा एक मंक उद्ध्वस्त करतो आणि मध्ययुगीन धर्मसंस्थेला नेहमीसाठी संकटग्रस्त करून टाकतो. नंतर, बर्ट्रांड रसेल म्हणतो त्याप्रमाणे, आधुनिकतेच्या रणधुमाळीत संकटग्रस्त झालेल्या रोमन कॅथोलिक चर्चला हरलेली लढाईच लढावी लागते. धर्मक्षेत्रात एका व्यक्तीनं अभिव्यक्त केलेल्या ‘असहमती’चं रूपांतर सार्वजनिक विद्रोहात आणि पुढे क्रांतीत कोणत्या वस्तुनिष्ठ घटकांमुळे शक्य झालं आणि त्याचे विविध क्षेत्रात कोणते दूरगामी परिणाम झाले, याबद्दल पुढल्या लेखांकात.

फ्रेंच साहित्य-तत्त्वज्ञानाचे अभ्यासक

sharadcrosshuma@gmail.com