रोमन कॅलेंडरच्या क्लिष्टपणातून त्याला सोडवणारा होता जूलियस सीझर. याने त्या अंधश्रद्धांना पार धुडकावून लावलं आणि साधं, सोपं, सुलभ कॅलेंडर अमलात आणलं. आपलं आजचं कॅलेंडर आणि हे जूलियन कॅलेंडर यांतलं साधर्म्य लक्षात घेण्याजोगं.
रोमन कॅलेंडरचा जो काही गुंता झाला होता तो हळुवार हाताने सोडवू असं कोणी म्हणालं असतं तर त्याला कित्येक शतकं लागली असती. तिथे एक घाव दोन (की बारा?) तुकडे हाच एक उपाय लागू पडला असता.
हे करणारा वीर होता सम्राट गाईअस जूलियस सीझर! इतिहासात नाव अजरामर झालं अशी अनेक उदाहरणं देता येतील. पण इतिहासात शब्दश: नाव अजरामर झालं अशी उदाहरणं विरळा असावीत. ‘जूलियस सीझर’ हे त्यातलं एक. ‘जूलियस’देखील अजरामर आहे आणि ‘सीझर’देखील.
‘जूलियन कॅलेंडर’चा उल्लेख जोपर्यंत होतो आहे तोपर्यंत ‘जूलियस’ अजरामर आहे. एवढंच नाही. तर ‘जुलै’ महिना आहे तोवर जूलियस अजरामर आहे. कारण ‘जुलै’ हे महिन्याचं नावच मुळी ‘जूलियस’वरून आलं आहे.
आता सीझर. ‘सीझर’ हा त्याचा आताचा उच्चार झाला. लॅटिनमध्ये त्याचा उच्चार ‘कैसर/ कैझर’ असा काहीसा होतो. आपल्याकडे ब्रिटिश राजवटीत ‘कैसर-ए-हिंद’ हा सन्मान देत. महात्मा गांधी, सरोजिनी नायडू, राजा रवी वर्मा इत्यादींना या पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आलं होतं. त्यातला ‘कैसर’ हा शब्द म्हणजे ‘सीझर’च! एवढंच कशाला, जर्मन सम्राटांनादेखील ‘कैझर’ हीच पदवी असे. तो शब्द आणि रशियन सम्राटांकरता वापरतात तो ‘झार’ ( Czar/ Tzar) हा शब्द यांचं मूळही हा ‘सीझर’च आहे.
महिना रोमन कॅलेंडर जूलियन कॅलेंडर वाढीव दिवस
जानेवारी २९ ३१ २
फेब्रुवारी २८ २८ ०
मार्च ३१ ३१ ०
एप्रिल २९ ३० १
मे ३१ ३१ ०
जून २९ ३० १
क्विंटिलिस ३१ ३१ ०
सेक्स्टिलिस २९ ३१ २
सप्टेंबर २९ ३० १
ऑक्टोबर ३१ ३१ ०
नोव्हेंबर २९ ३० १
डिसेंबर २९ ३१ २
एकूण ३५५ ३६५ १०
आणि सिझेरीयन सेक्शन! एक वदंता अशी आहे की जूलियस सीझरचा जन्म त्या पद्धतीने झाला होता म्हणून त्या शस्त्रक्रियेला ते नाव मिळालं. पण तसं घडलं असण्याची शक्यता कमी. असो.
आता याने रोमन कॅलेंडरचा गुंता कसा सोडवला ते पाहू. रोमन कॅलेंडर सुलभ व्हायचं तर रोमन अंधश्रद्धा मोडीत काढणं गरजेचं होतं. या बहाद्दराने नेमकं तेच केलं.
सौर वर्ष ३६५.२५ दिवसांचं असतं ही गोष्ट त्याच्या काळापर्यंत चांगलीच प्रस्थापित झाली होती. म्हणजे ३६५ दिवसांचं वर्ष ठेवलं तर दर वर्षी पाव दिवस कमी पडणार. मग हा फरक भरून काढण्यासाठी दर चार वर्षांनी एक वाढीव दिवस द्यायचा. म्हणजे तीन वर्षं ३६५ दिवसांची आणि दर चौथं वर्ष ३६६ दिवसांचं. हिशेब करू. ३६५.२५ × ४ = १४६१ आणि ३६५ × ३+३६६ = १४६१. संपला विषय.
पण रोमन कॅलेंडरमध्ये ३५५ दिवसांचं वर्ष असे. मग हा १० दिवसांचा फरक कसा भरून काढायचा? हे दहा दिवस त्याने विविध महिन्यांना बहाल करून टाकले! त्याच्या मनास आलं तसं!
आता रोमन अंधश्रद्धांना धक्का कसा बसला आहे पाहा. रोमन कॅलेंडरची व्याख्याच मुळी १२ चांद्र महिन्यांचं एक वर्ष अशी होती. जूलियन कॅलेंडर याच्या बरोब्बर उलट. तिथे ३६५ दिवसांचं वर्ष ही व्याख्या होती. ते वर्ष मनाला येईल तसं १२ महिन्यांमध्ये विभागलेलं होतं-एक घाव १२ तुकडे! त्यामुळे हे महिने चांद्र असणं अशक्य. तसं आधीही महिना आणि चंद्रभ्रमण यांचा फारसा काही संबंध राहिला नव्हता पण कोणी तसं उघडपणे स्वीकारत नसे. आता मात्र महिने राजरोसपणे चांद्र नव्हते.
दुसरं असं की रोमन कॅलेंडरमध्ये फेब्रुवारीचा अपवाद वगळता एकही महिना सम संख्यांचे दिवस असलेला नव्हता. इथे जूलियन कॅलेंडरमध्ये मात्र एक नाही, दोन नाही, चक्क पाच महिन्यांमध्ये सम संख्यांचे दिवस होते!
पण या माणसाचा चाणाक्षपणादेखील लक्षात घेण्याजोगा. त्याने मोठ्या हुशारीने महिन्यांची नावं तीच ठेवली. ती नाही बदलली. यातून धडा हा की असे मूलगामी बदल करायचे असतात तेव्हा ते लोकांच्या पचनी पडावेत म्हणून जुन्या रचनेशी साधर्म्य सांगणारं काही तरी कायम ठेवावं लागतं.
एक गोष्ट लक्षात आली का? जूलियन कॅलेंडरमधली आणि आता आपण वापरतो त्या कॅलेंडरमधली महिन्यांची नावं आणि त्यांतले दिवस यांत काहीही फरक नाही. अपवाद ‘क्विंटिलिस’ आणि ‘सेक्स्टिलिस’ या दोन नावांचा. थोडक्यात, ही रचना मागच्या दोन हजार वर्षांहून अधिक काळ कायम आहे.
आता ही नावं कधी बदलली, कोणी बदलली, जूलियन कॅलेंडर बदलावं का लागलं वगैरे गोष्टींचा ऊहापोह आपण करणार आहोतच. पण ते पुढल्या भागांत.@KalacheGanit
kalache.ganit@gmail.com
