या आठवड्यात बातम्यांच्या मथळ्यांत झळकलेल्या दोन घटनांवर मी या लेखात भाष्य करणार आहे. प्रथम अहमदाबाद येथील विमान अपघात आणि त्यानंतर मेघालयमधील हनिमून मर्डर. अहमदाबादमधील बोईंग कंपनीच्या ड्रीमलाइनर विमानाच्या अपघाताने आंतरराष्ट्रीय पातळीवर सगळ्यांचे लक्ष वेधून घेतले. आजच्या काळात विमानप्रवास अगदीच सामान्य झाला आहे. माझ्या लहानपणी समुद्रमार्गे प्रवास अशा पद्धतीने सामान्यांच्या आवाक्यातला मानला जात असे. अर्थातच, रेल्वे किंवा प्रवासी बसने प्रवास करणे हे अधिक सामान्य होते, कारण त्या प्रवासात आपले पाय जमिनीवर असतात, आणि त्यामुळे मानसिकदृष्ट्या अधिक सुरक्षित वाटते.
सहा वर्षापासून ते २३ वर्षापर्यंत मी बहुतेक सगळे प्रवास हे मुंबई ते गोवा असे होते. मी मुंबईत जन्मलो आणि तिथेच वाढलो. गोवा हे माझ्या पूर्वजांचं मूळ गाव होतं. माझी आई गोव्यातच जन्मलेली होती. ती, माझे तीन भाऊ–बहिणी आम्ही सगळे वर्षातून दोन वेळा, म्हणजे ऑक्टोबर आणि एप्रिलमध्ये, शाळांना सुट्टी लागली की गोव्यात जायचो. गोव्याच्या उत्तर भागात ‘बाडेम’ नावाच्या गावात माझ्या आजोळचं घर होतं आणि तिकडे आम्ही जायचो. गेल्या शतकाच्या तिसऱ्या आणि चौथ्या दशकात हवाई प्रवास अस्तित्वातच नव्हता. माझा भाऊ, ज्याने इंग्लंडमधील मँचेस्टर येथे दोन (किंवा तीन) वर्षे शहरनियोजनाचा अभ्यास केला, तो १९५७ मध्ये जहाजाने प्रवास करून इंग्लंडला गेला होता. पाच वर्षांनंतर, १९६२ मध्ये, तो पुन्हा समुद्रमार्गेच परतला. त्या काळात भारताबाहेर पाऊल ठेवणारा माझ्या कुटुंबातील तोच एकमेव सदस्य होता.
माझा पहिला हवाई प्रवास मार्च १९७३ मध्ये झाला. माझी नेमणूक केंद्रीय राखीव पोलीस दल (सीआरपीएफ) मध्ये पोलीस उपमहानिरीक्षक (डीआयजी) म्हणून झाली होती, आणि माझं मुख्यालय हैदराबाद येथे होतं.१ मार्च १९७३ रोजी मी इंडियन एअरलाइन्सने मुंबईहून हैदराबादकडे उड्डाण केलं.हा माझा पहिलाच हवाई प्रवास होता, पण शेवटचा नव्हता! खरं तर, सीआरपीएफमध्ये मला दर महिन्यातून एकदा, कधी कधी दोनदा माझ्या कार्यक्षेत्रात असलेल्या आठ बटालियनांपैकी एखाद्या बटालियनशी संपर्क ठेवण्यासाठी हवाई प्रवास करावा लागायचा. नंतर, १९७९ मध्ये, मी केंद्र सरकारच्या डेप्युटेशनवरून परत माझ्या मूळ राज्यात, महाराष्ट्रात आलो, तेव्हा मला जपान सरकारच्या आमंत्रणावरून जपानमध्ये सात आठवड्यांच्या कार्यशाळेसाठी निवडण्यात आलं. यासाठी मला जानेवारी १९८० मध्ये जपानी विमानसेवा जपान एअरलाइन्सने टोकियोचा प्रवास करावा लागला. हा माझ्या अनेक परदेश प्रवासांपैकी पहिलाच प्रवास होता. हळूहळू हवाई प्रवास मला मोटारकारच्या प्रवासाइतकाच सवयीचा झाला. त्याउलट रेल्वेने प्रवास करणे दुर्मीळ होत गेले. माझ्या लक्षात राहिलेला एकमेव रेल्वे प्रवास म्हणजे १९७८ मध्ये सीआरपीएफच्या एका कामासाठी मुंबईहून अहमदाबादला केलेला प्रवास. त्या प्रवासात पतौडी नवाब मन्सूर अली खान आणि त्यांचा (तेव्हा लहान असलेला) मुलगा सैफ हे माझे कूपमधले सहप्रवासी होते.
अहमदाबाद विमान अपघाताचे नेमके कारण तज्ञ “ब्लॅक बॉक्स”मधील माहितीचे विश्लेषण केल्यानंतर निश्चित करतील. पण ज्यांच्याकडे थोडेफार सामान्य शहाणपण आहे, असे नागरिक माझ्याशी सहमत असतील की, सुरक्षेच्या दृष्टिकोनातून, पक्षी आकर्षित होण्याचे टाळण्यासाठी आणि मानवी जीवितहानी टाळण्यासाठी.विमानतळांच्या जवळ मानवी वस्ती वसू दिली जाता कामा नये. अहमदाबादमध्ये विमान एका वैद्यकीय वसतिगृहावर कोसळले, तेव्हा ही बाब पुन्हा अधोरेखित झाली. कोणत्या अधिकाऱ्यांनी किंवा संस्थांनी विमानतळाजवळ ही बांधकामं उभी करण्याची परवानगी दिली, हा प्रश्न मला सतावत राहतो. सध्याचं सरकार समुद्रकिनाऱ्यावर २० ते ४० मजली इमारती बांधण्यास परवानगी देते, तेही धोकादायकच आहे. त्या इमारती उड्डाण किंवा लँडिंग करत असलेल्या विमानांच्या मार्गात येत नसल्या, तरीही त्या शहराच्या पाणीपुरवठ्याच्या दृष्टीने गंभीर अडचणी निर्माण करू शकतात. दुर्दैवाने आग लागली, तर अशा उंच इमारतींमध्ये अग्निशमन दलासमोर अधिक कठीण समस्या उभ्या राहतात. त्यानंतर माझं लक्ष वेधून घेतलं ते मेघालय या छोट्या राज्याच्या राजधानीत, शिलाँगच्या उपनगरात घडलेल्या ‘हनिमून मर्डर’ने. इथे विशेष उल्लेख करावासा वाटतो तो इतक्या छोट्या राज्याकडे मर्यादित पोलीस यंत्रणा असूनही, राष्ट्रीय स्तरावर लक्ष वेधून घेणाऱ्या गुन्ह्यांची चौकशी करण्याचा फारसा अनुभव नसतानाही, या पोलीस दलाने अत्यंत चपखल आणि कौशल्यपूर्ण कामगिरी केली.
मेघालयमधील खासी आणि गारो दोन्ही जमातींचे नागरिक कायद्याचे पालन करणारे आहेत. एका नवविवाहित पत्नीने आपल्या पतीचा ‘हनिमून’ दरम्यान खून केल्याची घटना मुंबईसारख्या मोठ्या, बहुसांस्कृतिक शहरातसुद्धा लोकांना चकित करणारी ठरली असती. मग शिलाँगसारख्या शांत शहरात तर ही घटना अनेक वर्षं चर्चेचा विषय राहणार हे निश्चित. पण मला सर्वाधिक प्रभावीत करणारी ठरली ती तुलनेने कमी अनुभव असलेल्या पोलीस अधिकाऱ्यांनी या तरुण नववधूचा नीच कट किती वेगाने उघडकीस आणला आणि खून करणाऱ्यांना तातडीने अटक केली, ही बाब. ज्या दिवशी या खुनाची बातमी आली, त्याच दिवशी मी वाचलेल्या इंग्रजी वृत्तपत्रांच्या आतील पानांवर आणखी दोन खुनाच्या बातम्या होत्या. त्यातही पत्नीनेच पतीचा खून केला होता. त्यापैकी एक प्रकरण असं होतं की, पत्नी दुसऱ्या पुरुषावर प्रेम करत होती, हे काहीसे सामान्यच मानलं जातं आजकाल. तिने आपल्या प्रियकराचा वापर करून पतीला संपवण्याचा कट रचला. कारण तो पती त्या दोघांच्या मार्गात अडथळा ठरत होता. दुसरं प्रकरण अधिक लक्ष वेधून घेणारं होतं. हा खून कोल्हापूर जिल्ह्यात घडला होता, जिथे मी १९५५ साली काही काळ सहाय्यक पोलीस अधीक्षक म्हणून सेवा केली होती. या प्रकरणात, २७ वर्षांच्या एका ग्रामीण महिलेचं लग्न तिच्या कुटुंबीयांनी ५४ वर्षांच्या विधुराशी लावून दिलं होतं.तिच्याच कबुलीनुसार, तिला त्याच्याबरोबर लैंगिक संबंध ठेवायचे नव्हते. पण पतीचा हट्ट होता. मग तिने घरात सहजपणे आढळणाऱ्या कुऱ्हाडीने त्याचा खून केला.
आज आपल्या या प्राचीन देशात महिलांच्या सक्षमीकरणाबद्दल मोठ्या प्रमाणावर सक्रियता दिसून येते. महिला आता आपल्या संरक्षण दलांतील लढाऊ विभागांमध्येही सामील होण्यासाठी सज्ज झाल्या आहेत. आपले पंतप्रधान सतत आपल्या बहिणींना आणि मुलींना प्रोत्साहन देत आहेत, की त्यांनी स्वतःचं स्थान निर्माण करावं, उजळून निघावं आणि देशाच्या प्रगतीमध्ये मोलाचा वाटा द्यावा. कोणीही महिलांना हिंसेचा मार्ग पत्करायला प्रोत्साहन दिलं नसलं, तरीही हनिमून मर्डरसारखी घटना अभ्यासल्यानंतर मला असं जाणवतं की, काही तरुणी महिला सक्षमीकरणाच्या चौकटीबाहेरच्या कृती करून आपल्या पुरुष सहकाऱ्यांचे अनुकरण करत आहेत. अर्थात, हिंसा, कटकारस्थाने किंवा गुन्हेगारी यांचा महिला सक्षमीकरणाशी काहीही संबंध नाही. सक्षम होणं म्हणजे स्वावलंबन, आत्मविश्वास आणि सामाजिक प्रगती. अन्यायाचे प्रत्युत्तर हिंसेने देणं म्हणजे महिला सक्षमीकरण नाही, हे उघड आहे.
(लेखक मुंबईचे निवृत्त पोलीस आयुक्त आहेत.)
