तुम्ही रोबोटचा विचार करताय… त्याचा स्मार्ट अवतार कोबोटही आला…

१९८० च्या दशकात रोबोटचा औद्योगिक क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणात वापर होऊ लागला आणि एक प्रकारे रोबोट क्रांती झाली. ऑटोमेशन आणि मशीन लर्निंगची जसजशी अधिक प्रगती होऊ लागली तसतसे रोबोटच्या तंत्रज्ञानाचे म्हणजेच “रोबोटिक्स”चे महत्व औद्योगिक विश्वात वाढू लागले. रोबोटद्वारे काम करण्यासाठी अधिक जागा आणि अधिक सुरक्षिततेची गरज असते. रोबोटमुळे उत्पादनातील वेग आणि कार्यक्षमतेत वाढ झाली परंतु त्याचबरोबर कामगारांच्या संख्येत कपात होऊ लागली. कामगारांची जागा रोबोट घेऊ लागल्यामुळे कामगारांची संख्या कमी होऊ लागली. माणसांकडून जे काम केले जाते तेच काम अधिक गतीने, अधिक उत्कृष्टपणे आणि अचूकपणे रोबोटकडून करून घेतले जाऊ लागले. उत्पादन खर्चातही स्वाभाविकच बचत होऊ लागली. रोबोटमुळे खऱ्या अर्थाने मानवी श्रमाला ’रिप्लेस’ केले जाऊ लागले.

रोबोटबरोबर आता कोबोटचाही अधिकाधिक वापर होऊ लागलेला आहे. अमेरिकेतील नॉर्थ वेस्टर्न युनिव्हर्सिटीतील प्रो. एडवर्ड कोलगेट आणि प्रो. मायकेल पुष्किन यांनी कोबोटची संकल्पना १९९६ मध्ये प्रथमत: मांडली. कोबोट म्हणजे सहयोगी रोबोट (कोलॅबरेटिव्ह रोबोट) होय. कोबोट हा मानवाबरोबर सुरक्षितपणे काम करू शकतो. मोबाईल तंत्रज्ञान, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, मशीन व्हिजन इत्यादींच्या वापरातून कोबोट हे कमी शक्तीद्वारे सभोवतालच्या परिस्थितीची जाणीव ठेवून सुरक्षितपणे मानवाबरोबर काम करू शकतात. कोबोट आटोपशीर, वेगवान असतो, त्याच्याजवळ कौशल्य असते. मशीन लर्निंगमुळे तो शिकतो. प्रोग्रामिंगऐवजी डेटामधील नमुन्यांचे (पॅटर्न )विश्लेषण करून त्यातून निष्कर्ष काढण्यासाठी सांख्यिकीय मॉडेल्स वापरून कोबोट शिकतो आणि निर्णय घेऊ शकतो. कोबोटमुळे मानवास हानी पोहोचणार नाही याची काळजी घेण्यात येते. कोबोटच्या गतीवर नियंत्रण असते, तसेच त्यास अडथळा आल्यास त्याचे कार्य खंडित होते.

रोबोट आणि कोबोट या दोहोत महत्त्वाचे फरक आहेत. रोबोटचे प्रोग्रॅमिंग स्वतंत्रपणे काम करण्यासाठी केलेले असते. तर कोबोट हे मानवाबरोबर सहाय्यक म्हणून काम करतात. औद्योगिक आस्थापनांमधील वारंवार करावी लागणारी काही कामे अतिशय कंटाळवाणी असतात. ती रोबोट करतात. त्यासाठी सुरक्षित जागा आवश्यक असतात. या उलट कोबोटमध्ये निरनिराळे सेन्सर्स असतात. तसेच कोबोट हे सुरक्षितता साधनांनी युक्त असतात, त्यामुळे माणसांना कोबोटबरोबर अधिक सुरक्षितपणे काम करता येणे शक्य होते. कोबोटची प्रतिकृती ही आटोपशीर आणि अधिक लवचिक स्वरूपाची असते. कोबोट हे वापरकर्त्याला सुलभपणे आणि सहजपणे हाताळता येतात. त्यामुळे त्यांचा वापर करण्यासाठी तज्ञ व्यक्तीच हवी असे नाही. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे कोबोट हा मानवाला त्याच्या कामास सहाय्य करणारा सहाय्यक असतो. या उलट रोबोटमुळे मानवी श्रम हे ‘रिप्लेस’ केले जातात आणि त्यामुळे बेरोजगारी निर्माण होऊ शकते.

कोबोट वारंवार कराव्या लागणाऱ्या कंटाळवाण्या कामाव्यतिरिक्तही असंख्य कामे करू शकतो. उदाहरणार्थ, बांधकाम व कष्टाची कामे असलेली गटार सफाई, खाणी, ज्वालाग्रही रसायने, प्रचंड उष्णता असलेली ठिकाणे इत्यादी मानवासाठी काम करण्यास धोकादायक ठरतात. अशा ठिकाणी अपघात होऊन मृत्युमुखी पावणाऱ्यांची संख्या जगभरात लाखोंनी आहे. अशा धोकादायक परिस्थितीत कोबोट कामे करू शकतात. औद्योगिक आस्थापनांमध्ये वस्तू एकत्र करणे, पॅकेजिंग करणे, लेबल लावणे, सुट्या भागांची हाताळणी करणे आणि निवडणे, गुणवत्ता तपासणी व नियंत्रण करणे इत्यादी कामे कोबोट जलद गतीने आणि कार्यक्षमतेने करतात. कृषी क्षेत्रातही लावणी, कापणी, पिकांची निगराणी, जल व्यवस्थापन, इत्यादी कामे कोबोट सहज करू शकतो. आरोग्य सेवांमध्ये औषधांचे वितरण करणे, रुग्णांची सेवा करणे, शस्त्रक्रियेत मदत करणे, खोल्यांची साफसफाई करणे, इत्यादी कामे को बोट करतो. शिक्षण क्षेत्रातही अध्यापन आणि प्रशिक्षणाचे काम करू शकतो. स्टेम (सायन्स, टेक्नॉलॉजी, इंजीनियरिंग, मॅथेमॅटिक्स) कौशल्ये शिकवू शकतो. दिव्यांग व्यक्तींना अनेक गोष्टी शिकविण्यात आणि त्यांच्या दैनंदिन कामात मदतनीस म्हणून काम करू शकतो. उद्योग व्यवसायात आणि घरगुती सेवांमध्ये कार्यक्षमता आणि उत्पादकता वाढविण्यासाठी कोबोटचा वापर मोठ्या प्रमाणावर होत आहे. मानव सदृश्य कोबोट (ह्यूमनाईड कोबोट) तयार करण्याचे असंख्य प्रयोग अमेरिका, चीन आणि जपान या राष्ट्रांमध्ये चालू आहे. भारतातही कोबोटचा वापर सुरू झालेला आहे. २०२४ मध्ये भारतातील कोबोटची बाजारपेठ ही २३०६ दशलक्ष डॉलर इतकी होती. २०२५ ते २०३३ या काळात कोबोटच्या उत्पादनाच्या एकत्रित वाढीचा दर ( सीएजीआर) ३७ टक्के राहील असा अंदाज आहे. म्हणजेच येत्या काही वर्षात भारतातही कोबोटचा वापर मोठ्या प्रमाणावर होईल. कारण औद्योगिक आस्थापनांबरोबरच अनेक घरगुती कामांसाठी कोबोटचा वापर वाढत जाईल., स्वयंपाकघरात चिरणे, कापणे, तळणे, मळणे, आणि पाककृती करणे इत्यादीसाठी स्वयंचलित कोबोटचा वापर सध्या भारतातही केला जात आहे. निर्धारित वेळेचे सेटिंग करून कोबोट खाद्यपदार्थ तयार करीत असल्यामुळे गृहिणीला आता स्वयंपाक घरात थांबण्याची गरज नाही. (पहा ‘द इकॉनॉमिक टाइम्स, दिनांक १४ एप्रिल २०२५) सर्व घरगुती कामासाठी कोबोटचा उपयोग केला जाऊ शकतो. कपडे धुणे, घरातील किरकोळ दुरुस्ती, भांडी धुणे, घराची साफसफाई, दरवाजा उघडणे व बंद करणे, औषधे देणे अशी सर्व कामे कोबोटकडून केली जाऊ शकतात. मानवाबरोबर सुरक्षितपणे काम करता यावे यासाठी कोबोटमध्ये अनेक सुरक्षा साधनांचा जसे आपत्कालीन बटन, वेग नियंत्रण इ. चा वापर करण्यात येतो. एकाकी अवस्थेत आणि रुग्णावस्थेत असलेल्या वृद्धांना कोबोट मदतनीस म्हणून उपयुक्त ठरू शकतो. औद्योगिक वैद्यकीय, शैक्षणिक आणि घरगुती कामाव्यतिरिक्त करमणूक करण्यासाठीदेखील कोबोटचा वापर करता येतो. म्हणजे ह्युमनाईड कोबोट गाणे म्हणून दाखवेल किंवा नृत्य करून दाखवेल. कृत्रिम बुद्धिमत्ता तंत्रज्ञानाची अफाट आणि वेगवान घोडदौड जगात चालू झालेली आहे. त्यातून अनेक सामाजिक सांस्कृतिक आणि नैतिक प्रश्नही निर्माण होत आहेत. आधुनिक विज्ञानातून माणूस याचे उत्तर शोधत आहे. इंटरनेट, माहिती तंत्रज्ञान, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, मशीन लर्निंग, समाज माध्यमे यांच्या जाळ्यात अडकलेला माणूस हा व्यक्ती केंद्रित आणि विभक्त होत असताना तो अधिकाधिक एकटा आणि एकाकी देखील होत आहे. यास मानवीय (ह्युमनाइड) कोबोटचं सहअस्तित्व हे आजच्या आधुनिक तंत्रज्ञानाने दिलेले उत्तर आहे. बदलणाऱ्या परिस्थितीशी तुम्ही जुळवून घेता की नाही हा प्रश्न नसून तंत्रज्ञानाने शोधलेल्या उत्तराशी जुळवून घेणे हेच प्राप्त परिस्थितीत माणसाच्या हाती आहे. येत्या काही दिवसात कोबोट हा देखील स्मार्टफोनप्रमाणे मानवाच्या जीवनाचा अविभाज्य हिस्सा होईल या शंका नाही. अर्थात चार्ली चॅप्लिन आज असता तर त्याने माणूस आणि कोबोट यावर मजेदार सिनेमा काढला असता हेही नक्की.

डॉ. सतीश श्रीवास्तव

(लेखक अर्थशास्त्र आणि कृत्रिम बुद्धिमत्ता या विषयाचे अभ्यासक आहेत)
satish.shree@gmail.com