टिमोथी स्नायडर
गेल्या दोनमहिन्यांत गुंतवणूकदारांनी एका साध्या नियमावर आधारित नवीन व्यापार धोरण स्वीकारल्याचे दिसते. तो नियम म्हणजे- TACO (ट्रम्प ऑल्वेज चिकन्स आऊट) अर्थात ट्रम्प नेहमीच माघार घेतात. अमेरिकेचे हे अध्यक्ष मित्र आणि शत्रू दोघांवरही मोठ्या प्रमाणात आयात शुल्क लादण्याची किंवा फेडरल रिझर्व्हच्या अध्यक्षाचे स्थान डळमळीत करण्याची धमकी देतात, परंतु जेव्हा निष्ठुर बाजार आसूड ओढतो, तेव्हा ते काढता पाय घेतात.
आता त्यांची ही वृत्ती अर्थव्यवस्थेच्याही पलीकडे विस्तारताना दिसते. खरे तर, हे डोनाल्ड ट्रम्प यांच्या अध्यक्षपदाच्या कारकीर्दीचे एक व्यवच्छेदक लक्षणच म्हणावे लागेल. ट्रम्प एक ‘दुबळे बलवान’ नेते आहेत. अमेरिकी नागरिकांपेक्षा अमेरिकेचे विरोधकच हे अधिक चांगले ओळखून आहेत.
बरेच अमेरिकी ट्रम्प यांना घाबरतात, म्हणून त्यांना वाटते की इतरांनीही घाबरले पाहिजे. पण अमेरिकेबाहेर कोणीही ट्रम्प यांच्यापुढे दबून राहिलेले नाही. पूर्वजांनी जे निर्माण केले आहे, ते ट्रम्प उद्ध्वस्त करून टाकतील, अशी भीती अमेरिकेच्या मित्रांना आहे. अमेरिकेच्या शत्रूंना ट्रम्प आणि इलॉन मस्क यांचे ‘डिपार्टमेंट ऑफ गव्हर्नमेंट एफिशियन्सी’ करत असलेला विध्वंस पाहून समाधानच वाटत आहे. मस्क यांनी अलीकडेच या विभागाचे प्रमुखपद सोडले तेव्हा, क्रेमलिनचे प्रमुख विचारवंत अलेक्झांडर डुगिन यांनी ‘डॉजने यूएस एड, आरोग्य विभाग आणि शिक्षण विभाग बंद करून जगावर मोठे उपकारच केले,’ अशी प्रतिक्रिया व्यक्त केली होती.
ट्रम्प सापेक्ष अर्थाने बलवान आहेत; संस्था नष्ट केल्यानंतर तेच उरतात. परंतु ते कमकुवत आहेत कारण, पैसा, शस्त्रे आणि गुप्तचर यंत्रणांवर देखरेख करणारे सरकारी विभाग नष्ट केल्यानंतर, अमेरिकेकडे उर्वरित जगाला तोंड देण्यासाठी कोणतेही साधन नाही. ट्रम्प टीव्हीच्या पडद्यावर शक्तिशाली व्यक्तीची भूमिका चोख बजावतात. ते एक प्रतिभावान कलाकार आहेत. पण ते तिथेच बलवान ठरतात, जिथे त्यांचे प्रेक्षक त्यांच्यासमोर मान तुकविणारे असतात. ते जे चित्र निर्माण करतात, त्यातून ‘ट्रम्प हे दुरुस्त करतील’ अशी आशा निर्माण होते.
ट्रम्प यांचा करिष्मा ही त्यांची ताकद आहे, यात शंकाच नाही, मात्र तो कोणत्याही समस्येवरचा उपाय ठरत नाही आणि अमेरिकेबाहेर तर ही प्रतिमा अगदीच अप्रस्तुत ठरते. ट्रम्पसमर्थकांना वाटत असावे, की अमेरिकेला मित्रांची गरज नाही. ते कोणाच्याही मदतीशिवाय आपल्या शत्रूंना धाकात ठेवू शकतात. मात्र ट्रम्प चीन, इराण किंवा रशिया तर सोडाच कॅनडा किंवा मेक्सिकोलासुद्धा आपला आदेश पाळण्यास भाग पाडू शकत नाहीत, हे सारेच जाणून आहेत.
त्यांची ही कार्यपद्धती केवळ त्यांच्या स्वदेशातच प्रभावी ठरू शकते. देशांतर्गत विरोधकांविरुद्ध अनिर्बंध हिंसाचाराला चालना देण्यासाठी त्यांनी गेल्या काही वर्षांपासून रॅली आणि समाजमाध्यमांचा वापर करून घेतला आहे. यातून रिपब्लिकन पक्षाने स्वत:चे शुद्धीकरण करून घेतले असून त्यामुळे कार्यकर्त्यांचा एक मवाळ गट तयार झाला आहे. ट्रम्प चरणी लीन असलेल्यांच्या मनात ट्रम्प यांची एक शक्तिशाली व्यक्ती अशी प्रतिमा आहे, मात्र प्रत्यक्षात तो या अनुयायांचाच कमकुवतपणा आहे आणि जगाचा विचार करता हे वास्तव जादूची छडी फिरवल्याप्रमाणे बदलू शकत नाही.
ट्रम्प यांनी गेल्या काही महिन्यांत रशियाचे अध्यक्ष व्लादिमिर पुतिन यांच्याकडे निर्देश करणाऱ्या काही पोस्ट समाजमाध्यमांवर लिहिल्या आणि युक्रेनमधील युद्ध थांबवण्याचे आवाहन केले. मात्र या पोस्टमधील कॅपिटल अक्षरांचा किंवा उद्गारवाचक चिन्हांचा पुतिन यांच्यावर मानसिकतेवरही काहीही परिणाम झाला नाही, रशियाच्या धोरणांवर प्रभाव पडणे, तर दूरच. हिंसाचार भडकवण्याची क्लृप्ती परदेशी नेत्यांविरोधात प्रभावी ठरू शकत नाही. एखादी अगदीच उदार अंत:करणाने विचार करणारी व्यक्तीच ट्रम्प यांच्या निर्बंधांच्या धमकीचा ‘धोरणात्मक कृती’ असा अर्थ लावू शकते, परंतु शब्द तेव्हाच महत्त्वाचे ठरतात जेव्हा ते प्रत्यक्ष धोरणात प्रतिबिंबित होतात किंवा किमान त्यांना धोरणाचे स्वरूप प्राप्त होण्याची शक्यता तरी असते. परंतु धोरण अस्तित्वात येण्यासाठी, सक्षम कर्मचारी असलेल्या संस्था ही प्राथमिक अट ठरते. जे धोरण आखण्यास आणि अमलात आणण्यास सक्षम असतील त्यांनाच काढून टाकणे, ट्रम्प यांचे पहिले धोरण होते. युक्रेन आणि रशियासंदर्भातील जाणकारांपैकी बहुतेक जण आधीच ट्रम्प प्रशासनातून निघून गेले आहेत. ट्रम्प यांनी स्वत:हून, युक्रेन किंवा अन्य कोणत्याही मित्रांचे मत विचारात न घेता रशियाला युक्रेनच्या सार्वभौमत्वात ढवळाढवळ करण्याची मुभा दिली. त्याचा काहीच उपयोग झाला नाही. ट्रम्प यांची स्थिती इतकी कमकुवत आहे की पुतिन यांनी आपल्याला अधिक सवलत मिळू शकेल, हे गृहीत धरले आणि युक्रेनवरील हल्ले अधिक तीव्र केले. ट्रम्प हे लांडग्यांच्या वेशातील मेंढी आहेत आणि लांडगे हा फरक ओळखू शकतात.
एक मुद्दा अगदीच स्वाभाविक असला, तरी स्पष्ट करावा लागेल. मॉस्कोमध्ये कोणीही ट्रम्प यांना शक्तिशाली मानत नाही. ट्रम्प यांची इच्छा असली तरी, संस्थात्मक व्यवस्था आणि प्रशासकीय अधिकाऱ्यांशिवाय अमेरिका रशियावर वचक निर्माण करू शकत नाही. उदाहरणच द्यायचे तर- त्यांनी घातलेल्या निर्बंधांची यशस्वी अंमलबजावणी करण्यासाठी पूर्वीपेक्षा अधिक कर्मचाऱ्यांची आवश्यकता भासेल. शिवाय, ट्रेझरी विभाग हा अमेरिकेतील अब्जाधीशांना खेळण्यासाठी दिलेले आंदण यापलीकडे आहे, यावर परदेशी शक्तींचा विश्वास बसणे गरजेचे ठरेल, पण दुर्दैवाने, त्या देशांच्या गुप्तचर यंत्रणा वर्तमानपत्रे वाचतात.
विरोधी राष्ट्रांचा सामना करण्याची अमेरिकेची क्षमता नष्ट झाली आहे आणि/ किंवा ‘ट्रम्पनिष्ठा’ ही एकमेव पात्रता असलेल्यांच्या हाती ती सोपविण्यात आली आहे, याकडे अमेरिकी लोक एकवेळ दुर्लक्ष करू शकतात. परंतु अमेरिकेतील महत्त्वाच्या संस्थांचा ऱ्हास अमेरिकेच्या शत्रूंसाठी मोठे प्रोत्साहन ठरू शकतो. ट्रम्प व्हाइट हाऊसमध्ये परतावेत, अशी रशियाची इच्छा होती, कारण त्यामुळे अमेरिका कमकुवत होईल, असा विश्वास त्यांना होता. आता, ट्रम्प सीआयए आणि एफबीआयसारख्या संस्था उद्ध्वस्त करत असल्याचे आणि तुलसी गॅबार्ड, काश पटेल आणि पॅम बाँडी यांसारख्यांना गुप्तचर आणि फेडरल लॉ एन्फोर्समेंटचे प्रभारी म्हणून नियुक्त करत असल्याचे, पाहून त्यांना काळ त्यांच्या बाजूने असल्याचीच परिणती येत असेल.
म्हणूनच पुतिन यांनी ट्रम्प यांच्या युद्धबंदीच्या आवाहनाकडे दुर्लक्ष केले आहे. ट्रम्प यांच्या नेतृत्वात निष्क्रिय झालेली अमेरिका कोणतेही प्रत्युत्तर देऊ शकणार नाही, युरोपीय समुदायाचे लक्ष फार काळ या युद्धावर केंद्रित राहणार नाही आणि वर्षानुवर्षे युद्धग्रस्त असलेले युक्रेनचे नागरिक पुन्हा एकत्र येणे कठीण आहे, याविषयी पुतिन यांना विश्वास आहे आणि तो सार्थही आहे.
जे रशियाबाबत तेच चीनबाबतही खरे आहे. अमेरिकेच्या अध्यक्षस्थानी बसलेली दुबळी शक्तिशाली व्यक्ती ‘पीपल्स रिपब्लिक’साठी साहाय्यभूतच आहे. ट्रम्प अध्यक्षपदी विराजमान झाले तो काळ चीनच्या बाजूने नव्हता. अमेरिकी नागरिकांची एक पिढी चीन आर्थिक आणि लष्करीदृष्ट्या अमेरिकेला मागे टाकेल, अशा भीतीच्या सावटाखाली होती. परंतु अलीकडच्या काळातील कल पुरेसा स्पष्ट नव्हता. खरेतर कल चीनच्या विरोधात गेला होता. पण आता ट्रम्प यांनी अमेरिकेतील महत्त्वाच्या यंत्रणांची क्षमता नष्ट करण्याचा विडाच उचलला आहे. त्यामुळे चीनला एकेकाळी जे साध्य करण्यासाठी संघर्ष करावा लागला असता, ते तो देश आता अगदी सहजतेने प्राप्त करू शकते.
ट्रम्प यांच्या माघार घेण्याच्या वृत्तीमुळे ( TACO) वॉल स्ट्रीटला अल्पावधीत नफा होऊ शकतो, परंतु दुबळ्या बलवान व्यक्ती अंतिमत: तोट्यासच कारणीभूत ठरतात. ट्रम्प यांनी अमेरिकेला महान स्थान प्राप्त करून दिले आहे, अशी ट्रम्प यांच्या समर्थकांची धारणा आहे, मात्र वास्तव याच्या बरोबर उलट आहे. एक बलवान व्यक्ती म्हणून, ट्रम्प युद्ध रोखणारे नियम, कायदे आणि आघाड्या नष्ट करतात आणि एक कमकुवत व्यक्ती म्हणून युद्धाला आमंत्रण देतात.
(टिमोथी स्नायडर यांची २० पुस्तके प्रकाशित झाली असून, टोरंटो विद्यापीठातील ‘मंक स्कूल ऑफ ग्लोबल अफेअर्स अँड पब्लिक पॉलिसी’मध्ये ते ‘आधुनिक युरोपीय इतिहास’ विभागाचे प्रमुख आहेत आणि व्हिएन्ना येथील ‘इन्स्टिट्यूट फॉर ह्युमन सायन्सेस’मध्ये कायमस्वरूपी फेलो आहेत.)
www. project- syndicate. Org
