८१. कर्माचा कर्ता

वाटय़ाला आलेलं कर्तव्यरूप कर्म तर केलंच पाहिजे, पण नव्या प्रारब्धाचं कारण बनणारा त्याचा ठसा चित्तावर उमटता कामा नये, इतक्या कौशल्यानं कर्म करणं म्हणजेच खरा योग आहे. योग: कर्मसु कौशलम्! कारण असं त्यालाच साधू शकतं ज्याचं चित्त कर्माच्या फलाशेत नव्हे तर एका परमात्म्याशी योग पावलेलं आहे. म्हणून माउली सांगतात, ‘‘तूं योगयुक्त होउनि। फळाचा संग टाकुनि। मग अर्जुना चित्त देउनि। करीं कर्मे।।’’ कोणती क्रियमाण कर्मे संचित कर्मात जमा होत नाहीत (आणि त्यायोगे अर्थातच प्रारब्धात भर घालत नाहीत) हे ‘कर्माचा सिद्धान्त’ पुस्तकात मांडताना हीराभाई ठक्कर यांनी सहा प्रकारची कर्मे सांगितली आहेत. त्यातील दोन ही आपल्या या चर्चेच्या अनुषंगानं महत्त्वाची आहेत. ही कर्मे म्हणजे ‘कर्तृत्वाभिमानरहित कर्मे’ आणि ‘निष्काम भावनेने केलेली कर्मे’! कर्तृत्वाभिमानरहित कर्मे म्हणजे ‘मी करतो’ असा कर्तेपणाचा भाव ज्यात उरत नाही, अशी कर्मे. काही कर्मेच अशी असतात जी केवळ कर्तव्यभावनेनंच केली जातात आणि म्हणून ती बाधत नाहीत, असं ठक्कर सांगतात. उदाहरणार्थ एखाद्या खुन्याला न्यायाधीश फाशीची सजा ठोठावतो. पण म्हणून त्याच्या हत्येचा दोष त्याच्याकडे येत नाही. न्यायदानाचे कर्म तो कर्तव्य म्हणूनच करीत असतो. त्यामुळे युद्ध करणं हेच योद्धा म्हणून तुझं कर्तव्य आहे, त्यात हत्येचा दोष नाही, असं भगवंतांनी अर्जुनाला बजावलं होतं, असंही ठक्कर सांगतात. आपण थोडय़ा वेगळ्या अंगानं या ‘कर्तृत्वाभिमानरहित कर्मा’ चा विचार करू. कर्म मी करतो, या भावनेनं अर्थात कर्तेपणाच्या भावनेनंच माणूस कर्म करीत असतो. हीच त्याची वृत्ती त्याला कर्मसाखळीत गुंतवत असते, कर्माच्या यशापयशावरून त्याच्यात सुख-दु:खाची भावना रुजवत असते. सद्गुरूंची प्राप्ती होईपर्यंत कर्तेपणाची भावना मनात पक्की रुजली असते. सद्गुरूंचा बोध ऐकल्यानंतर आणि त्यांचा सहवास लाभल्यानंतरही ती गेलेली नसते. तिला धक्का मात्र बसला असतो. खरं कर्तेपण आपलं नाही, सद्गुरूंचं आहे, हे भान हळूहळू येऊ लागतं. आपण अंतर्मुख होऊन आपल्या जीवनप्रवाहाकडे किती खोलवर पाहातो, यावर या भान येण्याच्या प्रक्रियेचा वेग अवलंबून असतो. श्रीगोंदवलेकर महाराज म्हणत, मुलीच्या लग्नाची खटपट माणूस कित्येक दिवस करीत असतो, अखेर लग्न जमतं आणि पार पडतं तेव्हा तो म्हणतो, ‘लग्न एकदाचं करून टाकलं बुवा!’ जर लग्न तू करून दिलंस तर मग ते आधीच का नाही लावून देता आलं? तेव्हा माणसाचं कर्तेपण लटकंच असतं आणि अनेक प्रसंगांतून ते जाणवतंही. कित्येकदा भरपूर प्रयत्न करूनही यश मिळत नाही आणि कित्येकदा कमी प्रयत्नात मोठं  यश मिळतं. तेव्हा, प्रयत्न दोन्हीकडे आवश्यक असतातच, पण  त्या प्रयत्नांपलीकडेही काही गोष्टी असतात. त्या आपल्याला अज्ञात असतात. त्यामुळे फळाची अपेक्षा ठेवून प्रयत्नांत गुंतलं तर फळाकडेचं लक्ष राहातं आणि कर्माकडचं लक्ष विचलित होतं. कर्म करण्यातही एक आनंद असतो आणि अनेकदा फळापेक्षा तो अधिक असतो, हे आपल्याला अनुभवानं कळतं, पण वळत मात्र नाही!