ठाणे खाडीतील मत्स्यप्रजाती नामशेष

शहराचे सांडपाणी आणि औद्योगिक कारखान्यांचे रासायनिक पाणी पोटात घेणाऱ्या ठाणे खाडीतील वाढत्या प्रदूषणामुळे येथील ९० टक्क्यांहून अधिक मत्स्यप्रजाती नष्ट झाल्या असल्याची धक्कादायक माहिती एका सर्वेक्षणातून पुढे आली आहे. याशिवाय खारफुटी, वनस्पती प्लवंग, प्राणी प्लवंग, शंख, चिंबोरी, कीटक, कोळी, दलदलीय जीवजंतू यांच्या प्रजातीही घटल्या आहेत. एकीकडे खाडीच्या पर्यावरणाला ग्रहण लागले असताना दुसरीकडे खाडी किनाऱ्यावर येणाऱ्या स्थलांतरित पक्षांची संख्या मात्र वाढली आहे. गेल्या काही वर्षांपासून ठाणे खाडी परिसरात १५५ हून अधिक प्रजातीच्या पक्ष्यांनी हजेरी लावली आहे. त्यांपैकी सात प्रजातीच्या पक्ष्यांचे अस्तित्व धोकादायक बनले आहे.
खारफुटी कक्ष मुंबई, सॅकॉन कोयम्बतूर आणि बांदोडकर महाविद्यालय ठाणे यांच्या संयुक्त विद्यमाने करण्यात आलेल्या सर्वेक्षणातून ही माहिती समोर आली आहे. ठाणे जिल्ह्य़ातून सुमारे २६ किमी लांबीची खाडी वाहत असून या खाडीचे एकूण क्षेत्र सुमारे १ हजार ६९० हेक्टर इतके प्रचंड आहे. बांदोडकर महाविद्यालयाने २००२ मध्ये या खाडीचे विस्तृत सर्वेक्षण केले होते. त्यानंतर २०१६ मध्ये पुन्हा महाविद्यालयाकडून खाडी सर्वेक्षण हाती घेण्यात आले आहे. या सर्वेक्षणानुसार, २००२ साली नोंदवण्यात आलेल्या ६९ मत्स्यप्रजातींपैकी केवळ ११ प्रजाती उरल्याचे दिसून आले आहेत. उर्वरित प्रजाती प्रदूषित पाण्यामुळे नामशेष झाल्याचे सर्वेक्षणाच्या अहवालात म्हटले आहे. पाण्यातील ऑक्सिजनची पातळीही दिवसेंदिवस खालावत चालली असून त्याचाही फटका येथील जीवसृष्टीला बसत आहे.
खाडीतील लोह आणि अन्य खनिजांचे प्रमाण वाढल्याने येथील माशांचे सेवन केल्यास त्याचा नागरिकांच्या शरिरावर विपरीत परिणाम होण्याची शक्यता निर्माण झाली आहे. तर सांडपाणी आणि मलनिस्सारणामुळे खाडीच्या पाण्यातील क्षारांचे प्रमाणही घटू लागले आहे. त्यातच खाडीकिनाऱ्यावर गाळाचे प्रमाण वाढीस लागले असून खाडीकिनाऱ्यावरील दलदल वाढली आहे, अशी माहिती खाडी सर्वेक्षणातून समोर येत आहे.
पक्ष्यांचे जिणेही धोक्यात
महत्त्वाचे पक्षी क्षेत्र असलेल्या ठाणे खाडीला २०१५ मध्ये फ्लेमिंगो अभयारण्य घोषित करण्यात आले आहे. येथे येणाऱ्या सुमारे १५५ प्रजातीच्या पक्ष्यांपैकी सात पक्ष्यांची परिस्थिती अत्यंत धोकादायक बनली आहे. कुदळ्या, शबलपत्री ससाणा, मोठा ठिपकेदार गरुड, मळगुजा, बाकचोच तुतारी, युरेशियन कुरव, नदी सुरय किंवा सरोता, चित्रबलाक, छोटा रोहित, हे पक्षी आंतरराष्ट्रीय प्रकृती संरक्षण संघ या आंतरराष्ट्रीय संस्थेच्या धोकादायक पक्ष्यांचा सूचीत समाविष्ट आहेत. मोठा ठिपकेदार गरुड संकटात असून अन्य पक्षीही नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहेत.
ठाणे खाडीकडे ‘उड्डाणे’ वाढली
माशांच्या प्रजाती नष्ट होत असताना येथील पक्ष्यांच्या प्रजातीमात्र कमालीच्या वाढल्या आहेत. सुमारे १५५ हून अधिक प्रजातींच्या पक्ष्यांनी या मोसमामध्ये ठाणे खाडीला भेट दिली असून हे प्रमाण लक्षणीय वाढले आहे. १८ प्रमुख प्रकारातील ५५ वंशाच्या १५५ प्रजातीच्या पक्ष्यांचा यात समावेश आहे. उरण, नवी मुंबई तसेच अरबी समुद्रातील काही भागामध्ये मोठय़ा प्रमाणावर औद्योगिकीकरणासाठी भराव झाल्याने ठाणे खाडीतील पक्ष्यांची संख्या वाढल्याचे संशोधकांचे म्हणणे आहे.
ठाणे खाडीतील सजीवसृष्टी
जैवविविधता घटक प्रजातींची संख्या
खारफुटी ११
खारफुटीशी निगडित वनस्पती २७
वनस्पती प्लवंग ३८
प्राणी प्लवंग २४
शंख २२
चिंबोरी प्रजातीय १०
कीटक ७२
कोळी ७
दलदलीय जीवजंतू २३
मासे ११
पक्षी १५५