‘खांदेरी उंदेरी’ च्या पोटात

शिवाजी महाराजांनी आरमाराबद्दल विचार केला तेव्हापासूनच, म्हणजे इ.स. १६७१ पासून त्यांचे  खांदेरी-उंदेरी या समुद्रातील बेटांवर लक्ष होते. इंग्रज, पोर्तुगिजांची लागण झालेल्या मुंबई बंदराच्या तोंडावरील खांदेरी-उंदेरी या बेटांवर आपले मजबूत आरमार असावे, असे त्यांना वाटत होते. त्याप्रमाणे  त्यांनी पावले उचलली होती. इ.स. १६७९ च्या ऑगस्ट महिन्यात त्यांनी खांदेरीवरील बांधकामाला सुरुवात केली. यावर लगेच इंग्रजांनी आपले अधिकारी तेथे पाठवून बेट आपल्या मालकीचे असल्याचा कांगावा सुरू केला. मायनाक भंडारी यांनी इंग्रजांना न जुमानता आपले काम अधिक वेगाने चालू ठेवले. ३ सप्टेंबरला इंग्रजांनी बेटाचा ताबा घेण्यासाठी ह्य़ूजेस हा अधिकारी नेमला व ६ सप्टेंबरला तो बेटावर चालून आला. महाराजांनी आपल्या आरमाराचा सेनापती दौलतखान यालाच फौजेनिशी तेथे पाठवून दिले. त्याबरोबर इंग्रज नरमले व माघारी गेले. आता जंजिऱ्याचा सिद्दी कासम जागा झाला व त्याने आडकाठी सुरू केली. पण  महाराज त्यालाही पुरून उरले आणि खांदेरीची मजबूत तटबंदी उभी राहिली. आज एवढी वर्षे होऊन गेली पण तुफान दर्याच्या त्या लाटांना तोंड देत खांदेरीचे तट-बुरुज अद्याप ठामपणे उभे आहेत.
खांदेरी पाहताच आम्ही अन्य एका बोटीने उंदेरीकडे निघालो. ‘साहसे श्री प्रतिवसति’च्या दुसऱ्या अंकाला सुरुवात झाली होती. उंच उंच लाटा, घोंघावणाऱ्या त्या उधाणाच्या दर्यातून प्रवास करताना आमच्या काळजात धस्स होत होते. काही वेळेला तर त्या होडग्याच्या दोन्ही बाजूला तीन-चार फुटांची पाण्याची भिंत उभी राहून ती आपल्याला पोटात घेते की काय, असे वाटत होते. बोटीत आलेले समुद्राचे पाणी खलाशी टमरेलने भरून बाहेर टाकत होता.
थोडय़ा वेळातच समुद्री थरारपटानंतर आम्ही उंदेरी बेटाजवळ आलो. पण बेटाला धक्काच नव्हता. यामुळे बोट कुठे लावावी, असा संभ्रम पडला. शेवटी खलाश्यांपैकी दोघांनी अंदाजाने धक्क्य़ाच्या अवशेषांनजिक पाण्यात उडी मारली आणि बोट हातांनी धरून ठेवली. त्यांच्या कमरेच्या वर समुद्राचे पाणी होते. लाटांमुळे  बोट तर वर-खाली होत होती, पण तसेच उतरा म्हणाले. त्यांचा हात धरून खाली उडी मारली आणि कमरेएवढय़ा पाण्यातून दोन-तीन मिनिटांत शिताफीने बेटावर चढलो.
किल्ल्याचे प्रवेशद्वार ठेंगणे. आत शिरल्यावर मात्र अशक्य कोटीतील किल्ला हाती लागल्याचे समाधान लाभले. खांदेरीच्या मानाने हे बेट खूपच लहान असून, मध्यभागी पठारासारखे सपाट मैदान दिसते. अर्थात त्यावर अनेक इमारतींची भुईसपाट झालेली जोती शिल्लक राहिलेली दिसतात. मध्यभागी तर दिवाणखान्यासारखे पण भग्न झालेले चार कोनाडे व एक अवशिष्ट कमान तग धरून शिल्लक आहे. बेटावरून चहूबाजूला कायम अक्राळविक्राळ समुद्र दिसत असतो व त्याला तोंड देत खालच्या अंगाला एक दुहेरी तटबंदीही नजरेस पडते. या तटबंदीला
छोटे बुरुज असून, शेवटच्या बुरुजावर तीन तोफाही आहेत. सुरुवातीच्या बुरुजावरही एक तोफ समुद्राकडे तोंड करून धीराने उभी आहे.  किल्ल्याच्या दक्षिण टोकावरील छोटय़ा प्रवेशद्वारातून दर्याचे दर्शन घेतले आणि मागे फिरलो. अतिशय दुर्लभ असलेल्या या सागरी किल्ल्याचे पोटभर दर्शन घेतले आणि पुन्हा तो दिव्य सागरी प्रवास करत सायंकाळी थळच्या किनाऱ्यावर पाय ठेवले. आपल्या भूमीला पाय लागताच जीवात जीव आला. सुटलो एखदाचे असेच वाटले. आमची ही अवस्था पाहत असताना तो तरुण तांडेल शांतपणे म्हणाला, ‘अहो, आज समिंदर शांत हाय, नाहीतर एरवी तो जोरात हलत असतो.’ हे ऐकूण गारच झालो.