काळबादेवीतील गोकुळ हाऊस या इमारतीला लागलेल्या आगीची कारणे शॉर्टसर्किट, काही गाळ्यांमध्ये ज्वालाग्राही पदार्थाची केलेली साठवण अशी सांगितली जात होती. चौकशी समितीच्या अहवालावरूनही प्रत्यक्ष परिस्थिती स्पष्ट झाली आहे. शॉर्टसर्किट आणि सदनिकांमधून साठवण केले जाणारे ज्वालाग्राही पदार्थ बहुतेक आगीला कारणीभूत झाले आहेत ही वस्तुस्थिती आहे.
गेल्या कित्येक वर्षांपासून जवळजवळ प्रत्येक घरांमध्ये विजेच्या उपकरणांचा वापर बेसुमारपणे वाढला आहे. आपल्या सदनिकेची शोभा वाढवावी म्हणून िभतीच्या पृष्ठभागावरून वायिरग न करता, ते िभतीमधून केले जाते. त्यामुळे शॉर्टसíकट झाल्यास किंवा वायिरगमध्ये दोष उद्भवल्यास तो चटकन लक्षात येत नाही. ग्राइंडर, वािशग मशीन वापरताना थोडीशी जरी चूक झाली तर अपघात होऊ शकतो. लहान मुलेसुद्धा विजेची उपकरणे बिनदिक्कतपणे वापरताना दिसतात. घरातील मोठी माणसे त्यांना तसे न करण्याबाबत बजावत नाहीत. कित्येक वेळा घरातील वीज वापरावर असह्य ताण पडतो. त्यामुळेसुद्धा विद्युत उपकरणांचे स्फोट होऊ शकतात. सगळ्यात बेजबाबदारपणा म्हणजे, एखादे विद्युत उपकरण बिघडले तर ते वेळीच दुरुस्त करून घेतले जात नाही. या सर्व अत्यंत साध्या गोष्टी आहेत. परंतु त्यादेखील जबाबदारीने पार पाडल्या जात नाहीत.
ज्वालाग्राही पदार्थाची साठवण
निवासी सोसायटय़ांच्या इमारतीतसुद्धा काही सदनिकांमधून व्यावसायिक लोक ज्वालाग्राही पदार्थाची साठवण करतात, तशी ती करू नये असे सोसायटय़ांचा उपविधी क्रमांक ४८ सांगतो. हा उपविधी म्हणतो- सोसायटीच्या कोणत्याही सभासदाने व्यवस्थापन समितीच्या लेखी परवानगीवाचून ज्वालाग्राही, आपत्तीजनक किंवा अन्य तऱ्हेचे पदार्थ, ज्यांना साठवणुकीसाठी सक्षम प्राधिकरणाची आणि संबंधित कायद्यांची परवानगी लागते, अशा पदार्थाची आपल्या सदनिकेत साठवण करू नये.
अशा ज्वालाग्राही आणि आपत्तीजनक पदार्थाची आवश्यक त्या परवानगीवाचून साठवण केल्याचे सोसायटीच्या निदर्शनास आल्यास, सोसायटी स्वत:च्या पुढाकाराने किंवा कोणाही सभासदाने केलेल्या तक्रारीच्या आधारे संबंधित सदनिकाधारकाबाबत कायदेशीर कारवाई होऊशकते. सोसायटीचे सभासद आणि पदाधिकारी यांनी सहकारी कायदा, नियम आणि मुख्य म्हणजे उपविधी यानुसार सोसायटीचे कामकाज चालविले पाहिजे अशी ताकीद असताना प्रत्यक्षात मात्र जेथे सोसायटय़ांचे काही पदाधिकारीच कायदा, नियम आणि उपविधी यांचे सर्रास उल्लंघन करतात, तेथे सर्वसाधारण सभासदांकडून काय अपेक्षा करणार. असे शेवटी मार्गदर्शनासाठी जिल्हा हाऊसिंग फेडरेशनचे उंबरठे झिजवतात, ही वस्तुस्थिती आहे.
अनधिकृत फेरफार
बरेच सभासद आपल्या नवीन सदनिकेत राहावयास गेल्यावर त्यामध्ये मनाजोगते फेरफार करून घेतात. सोसायटीच्या लेखी परवानगीखेरीज असे अनधिकृत फेरफार करणे निषिद्ध असल्याचे उपविधी क्र.४६ म्हणतो. या उपविधीनुसार आपल्या सदनिकेत काही फेरफार किंवा जादा बांधकाम करावयाचे असल्यास आपण सदनिकेत कोणते बदल, जादा बांधकाम करू इच्छितो याचा सविस्तर तपशील सोसायटीच्या सेक्रेटरीकडे करावयाच्या अर्जात दिला पाहिजे. हा अर्ज आल्यावर उपविधी क्रमांक ६३नुसार कमिटी आपल्या सभेत निर्णय घेईल. उपविधी ६३नुसार केवळ याच विषयावर निर्णय घेतला जात नाही, तर सोसायटीकडे सभासदत्वासाठी आलेले नवीन अर्ज, सहयोगी सभासदत्वासाठी आलेले अर्ज, सदनिकेतील फेरफार आणि अतिरिक्त बांधकाम, एकमेकांमध्ये गाळ्यांची अदलाबदल करणे, अतिरिक्त सदनिका घेण्याबाबतची परवानगी, गच्चीचा वापर करण्यासाठी लागणारी परवानगी, उपविधीतील कोणत्याही कारणासाठी परवानगी याबाबतही
विचार केला जातो.
सदनिकेत करावयाची दुरुस्ती सोसायटीने करावयाची असेल, तर या दुरुस्तीसाठी (उपविधी १५९ अ) प्रमाणे किती खर्च येऊ शकेल याचा समिती आढावा घेईल. त्यामध्ये सोसायटीने स्वखर्चात कोणत्या दुरुस्त्या केल्या पाहिजेत आणि कोणत्या दुरुस्त्या संबंधित सभासदाला स्वखर्चाने करावयाच्या असतात त्यांची यादी दिली आहे. एखाद्या सभासदाच्या सदनिकेत सोसायटीच्या खर्चाने दुरुस्ती करावयाची असेल तर त्यासाठी संबंधित सभासदाने सोसायटीच्या सेक्रेटरीस संपूर्ण सहकार्य केले पाहिजे, हे त्याच्यावर बंधनकारक आहे.
सभासदाने स्वखर्चाने करावयाच्या दुरुस्त्या
सभासदाने आपल्या सदनिकेत स्वखर्चाने करावयाच्या दुरुस्त्यांबाबत उपविधी क्र.४७ (क) म्हणतो- अशा वेळी त्या सभासदाच्या सदनिकेत कोणत्या दुरुस्त्या करणे इष्ट आहेत, त्याची माहिती देणारी नोटीस सोसायटीचा सेक्रेटरी त्याला पाठवील. आणि त्या दुरुस्त्या त्याने सोसायटीच्या वास्तुशास्त्रज्ञाचे समाधान होईल अशारीतीने करून घ्यावयाच्या असे सुचवील. त्या दुरुस्त्या किती कालावधीत पूर्ण झाल्या पाहिजेत, याची सोसायटी कालमर्यादा ठरवून देईल. संबंधित सभासदाने सेक्रेटरीला जुमानले नाही तर सोसायटीचा सेक्रेटरी किंवा सोसायटीचा आíकटेक्ट यांना त्या सभासदाला तशी नोटीस देऊन त्याच्या सदनिकेत प्रवेश करून आवश्यक ती दुरुस्ती करण्याचा अधिकार राहील. या दुरुस्तीसाठी सोसायटीने केलेल्या खर्चाची वसुली संबंधित सभासदाकडून केली जाईल, अशीही उपविधीत तरतूद आहे.
ज्वालाग्राही पदार्थाचा साठा करणे गर
याबाबतची उपविधी क्र.४८ मधील माहिती यापूर्वी देण्यात आली आहे.
उपद्रवदायक कृत्य करण्यास मनाई
उपविधी क्र.४८(अ) म्हणतो- आपल्या गाळ्यात कोणाही सभासदाने इतर सभासदांस गरसोयीचे, उपद्रवकारक वा त्रासदायक होईल असे स्वत: कृत्य करू नये अगर घडू देऊ नये; अथवा इतर सभासदांच्या सर्वसाधारण सभ्यतेवर नतिक मूल्यांस बाधा येईल असे गरप्रकार करू नयेत.
स्ट्रक्चरल ऑडिट
गुजरातमध्ये काही वर्षांपूर्वी बसलेल्या भूकंपामुळे मुंबईच्या काही भागातील उंच इमारतीतना हादरे बसून तडे गेल्याचे आढळले होते. म्हणून वयोमानानुसार इमारतींचे पाच आणि तीन वर्षांनी स्ट्रक्चरल ऑडिट करून घ्यावे असा उपविधी दाखल केला. आता असंगत झालेल्या उपविधीत तो ७७ क्रमांकाचा होता, सुधारित उपविधीत तो ७६ क्रमांकाचा आहे.
या उपविधीनुसार ज्या इमारतीचे वयोमान १५ वर्षांचे आहे, त्या इमारतीचे पाच वर्षांनी स्ट्रक्चरल ऑडिट करून घ्यावे आणि ज्या इमारतीचे वयोमान ३० वर्षांचे आहे त्यांच्याबाबतीत ते ३ वर्षांनी करून घ्यावे अशी तरतूद आहे.
महापालिका क्षेत्रातील सोसायटय़ांच्या इमारतींचे स्ट्रक्चरल ऑडिट महापालिकेच्या मान्यताप्राप्त पटलावरील स्ट्रक्चरल इंजिनीयरकडून करून घेणे आणि अन्य ठिकाणच्या सोसायटय़ांच्या इमारतींचे स्ट्रक्चरल ऑडिट या स्ट्रक्चरल ऑडिटप्रमाणे सोसायटीने इमारतीत दुरुस्त्या करून त्या संबंधित स्ट्रक्चरल ऑडिट करून वैध करून घेण्याचे बंधन संबंधित सोसायटीवर आहे व त्याची दप्तरी नोंद करावी, अशी या उपविधीत तरतूद आहे. सोसायटीने आपल्या इमारतीचे ठरावीक कालावधीच्या अंतराने स्ट्रक्चरल ऑडिट करून घ्यावे आणि त्याचे रेकॉर्ड जतन करावे. हे स्ट्रक्चरल ऑडिट राज्य सरकारच्या फायर पॉलिसीप्रमाणे करावे.
दुरुस्ती निधी
कालमानाप्रमाणे इमारती जुन्या होत असतात, त्यांची वेळीच डागडुजी, दुरुस्ती केली तर अशा इमारतींचे आयुर्मान वाढू शकते. त्यासाठी लागणारा दुरुस्ती निधी सोसायटीने कसा उभारावा, त्याचा विनियोग कसा करावा याची माहिती उपविधी क्र.१२ ते १४ यामध्ये दिली आहे. उपविधी क्र.१२ मध्ये राखीव निधी कसा उभारावा याची माहिती दिली आहे, तर उपविधी क्र.१३मध्ये दुरुस्ती आणि देखभाल निधी, निक्षेप निधी कसा उभा करावा याची माहिती दिली आहे. तर उपविधी क्र.१४ मध्ये संस्थांनी या निधींचा विनियोग कसा करावा याची माहिती दिली आहे.
दुरुस्ती व देखभाल निधी
हा निधी सभासदाच्या नावावर असलेल्या प्रत्येक गाळ्याच्या बांधकाम खर्चाच्या ०.७५ टक्के दरसाल इतका कमीत कमी असावा. मोठा/असामान्य/महत्त्वाचा(मेजर रिपेअर फंड) दुरुस्तीवर होणारा खर्च भागविण्यासाठी सर्वसाधारण सभा आवश्यकतेनुसार गाळ्याच्या क्षेत्रफळाप्रमाणे प्रत्येक सभासदाकडून गोळा करावयाची रक्कम निश्चित करील.
सिंकिंग फंड
सर्वसाधारण सभेत ठरविण्यात येईल त्या दराने सभासदांकडून रकमा गोळा करून निक्षेपनिधी (स्िंाकिंग फंड) उभारण्यात येईल. मात्र, हा दर प्रत्येक गाळ्याच्या बांधकाम खर्चाच्या ०.२५ टक्के प्रतिसाल इतका कमीत कमी असेल. पूर्वी घरदुरुस्तीसाठी सिंकिंग फंडमधील रक्कम खर्च करावयाची असेल तर त्यासाठी संबंधित उपनिबंधकांची आगाऊ परवानगी लागत असे. उपविधी क्र.१४ मध्ये दुरुस्ती केल्यापासून त्यासाठी उपनिबंधकांच्या परवानगीची गरज नाही. मात्र वार्षकि सर्वसाधारण सभेत तसा प्रस्ताव मंजूर झाला पाहिजे, अशी अट आहे.
सामायिक जबाबदारी
संस्थेच्या मालमत्तेची काळजी घेणे ही व्यवस्थापक समितीची प्रामुख्याने जबाबदारी असली, तरी आपल्या वास्तव्याच्या ठिकाणाची काळजी घेणे ही सभासदांचीसुद्धा जबाबदारी आहे. म्हणूनच त्यांनी आपल्या सदनिकेतील दोषांची दुरुस्ती केली पाहिजे. उपविधीतील तरतुदींचे काटेकोरपणे पालन केले पाहिजे. आणि स्वत:बरोबर इतरांच्याही जीवाची काळजी घेतली पाहिजे व केवळ सहकारी सोसायटीमध्ये राहिले म्हणजे आपण सहकारी कार्यकर्ता झालो असे त्याने समजू नये. त्यासाठी त्याने आपल्या अंगी सहकार बाणवला पाहिजे, तरच इमारतींच्या दुर्घटना थांबतील.
ज्वालाग्राही आणि आपत्तीजनक पदार्थाची आवश्यक त्या परवानगीवाचून साठवण केल्याचे सोसायटीच्या निदर्शनास आल्यास सोसायटी स्वत:च्या पुढाकाराने किंवा कोणाही सभासदाने केलेल्या तक्रारीच्या आधारे संबंधित सदनिकाधारकाबाबत कायदेशीर कारवाई करूशकते.
उपविधी क्रमांक ४८ प्रमाणे- सोसायटीच्या कोणत्याही सभासदाने व्यवस्थापन समितीच्या लेखी परवानगीवाचून ज्वालाग्राही, आपत्तीजनक किंवा अन्य तऱ्हेचे पदार्थ, ज्यांना साठवणुकीसाठी सक्षम प्राधिकरणाची आणि संबंधित कायद्यांची परवानगी लागते, अशा पदार्थाची आपल्या सदनिकेत साठवण करू नये.
मुख्य कार्यकारी अधिकारी,
दि ठाणे डिस्ट्रिक्ट को-ऑप. हाउसिंग फेडरेशन, ठाणे
– नंदकुमार रेगे
