हेरगिरीच्या क्षेत्रात महिलांची कामगिरी ही काही नवीन बाब नाही. ब्लेझ मेट्रवेली यांच्याआधीही अनेक महिला गुप्तचर अधिकारी, हेर यांनी नाव कमावले आहे. मात्र ब्रिटनच्या किंवा जगातील कोणत्याही गुप्तचर संस्थेच्या प्रमुखपदी एखाद्या महिला अधिकाऱ्याची नियुक्ती होण्याची ही पहिलीच वेळ आहे.
मेट्रवेली या ‘एमआय-१६’च्या १८व्या प्रमुख म्हणून सप्टेंबरनंतर सूत्रे हाती घेतील. एक गुप्तचर अधिकारी म्हणून ४७ वर्षीय मेट्रवेली यांची आतापर्यंतची कारकीर्द उल्लेखनीय आहे. केंब्रिज विद्यापीठाच्या पेम्ब्रोक महाविद्यालयामध्ये मानववंशशास्त्राचे शिक्षण घेतलेल्या मेट्रवेली या ‘एमआय-१६’च्या प्रमुखपदी नियुक्ती होईपर्यंत त्या ‘एमआय-१६’च्या तंत्रज्ञान आणि नवकल्पना विभागाच्या महासंचालक म्हणून काम पाहत होत्या. या विभागाच्या प्रमुखाला ‘क्यू’ म्हणून ओळखले जाते तर, ‘एमआय-१६’च्या प्रमुखाला ‘सी’ म्हणून ओळखले जाते. मेट्रवेली या १९९९मध्ये ‘एमआय-१६’मध्ये केस ऑफिसर म्हणून रुजू झाल्या. तेव्हापासून त्यांनी वेगवेगळ्या पदांवर काम केले आहे. ब्रिटनमधील माध्यमांनी दिलेल्या माहितीनुसार, त्यांनी युरोप आणि पश्चिम आशियामध्ये ‘एमआय-१६’साठी काम केले आहे. अरबी भाषेवरील प्रभुत्व हे वैशिष्ट्य त्यांच्या कामासाठी उपयुक्त ठरले आहे. तसेच ब्रिटनची देशांतर्गत गुप्तचर संस्था असलेल्या ‘एमआय-१५’मध्येही त्या कार्यरत होत्या.
ब्रिटनला असलेले धोके आणि संधी तसेच परदेशातील हितसंबंध यावर देखरेख ठेवण्यासाठी १९०९मध्ये ‘एमआय-१६’ची स्थापना करण्यात आली होती. त्यामध्ये ज्या नियुक्त्या केल्या जातात त्यापैकी केवळ त्यांच्या प्रमुखांचेच नाव जाहीर केले जाते. संस्थेचे प्रमुख थेट देशाच्या परराष्ट्रमंत्र्यांना रिपोर्ट करतात. ही संस्था ‘एमआय-१५’सह इतर गुप्तचर संस्थांबरोबर काम करते.
‘एमआय-१६’च्या प्रमुखाला ‘सी’ म्हणून का ओळखले जाते याचा इतिहास रंजक आहे, शिवाय त्यातून ब्रिटनची परंपराप्रियताही दिसून येते. ‘सी’ म्हणजे चीफ असा एक सामान्य गैरसमज आहे. वास्तव असे आहे की १९०९मध्ये ‘एमआय-१६’चे प्रथम प्रमुख होते नौदल अधिकारी मॅन्सफिल्ड स्मिथ-कमिंग. ते स्वतःची स्वाक्षरी आपल्या नावातील कमिंगचे आद्याक्षर ‘सी’ या नावाने करत. तेव्हापासून ती प्रथा रूढ झाली. कमिंग यांच्यानंतर ‘एमआय-१६’ सर्व प्रमुखांनी स्वतःची स्वाक्षरी ‘सी’ या नावाने करणे सुरू ठेवले. इतकेच नाही तर कमिंग हिरव्या शाईने लिहित असत. त्याचेच अनुकरण करत पुढील सर्व प्रमुखांनी हिरव्या शाईचाच वापर केला, कागदावर लिहिताना आणि डिजिटल स्वरुपातही. संस्थेत काम करणाऱ्या कोणाकडेही हिरव्या रंगाची चिठ्ठी गेली किंवा डिजिटल स्वरुपातील हिरव्या रंगाचा संदेश गेला की तो ‘एमआय-१६’कडून आला आहे असे समजते, असे सध्याचे प्रमुख सर रिचर्ड पीटर मूर यांनी २०२१मध्ये दिलेल्या मुलाखतीत सांगितले होते.
महिला गुप्तचर प्रमुखांचा इतिहास फार मोठा असला तरी दुर्लक्ष करता येण्यासारखा नाही. ब्रिटनची देशांतर्गत गुप्तहेर संस्था असलेल्या ‘एमआय-१५’च्या पहिल्या महिला महासंचालक होण्याचा मान स्टेला रिमिंग्टन यांनी मिळवला आहे. त्यांनी १९६९पासून सेवेत वेगवेगळ्या भूमिकांमध्ये काम केले आहे. त्यांच्यानंतर १९७४मध्ये गुप्तचर सेवेत रुजू झालेल्या एलिझा मॅनिंगहॅम-बुलर २००२मध्ये ‘एमआय-१५’च्या महासंचालक झाल्या. अ‍ॅनी कीस्ट-बटलर सध्या जीसीएचक्यूचे नेतृत्व करतात. त्यांनी ‘एमआय-१५’च्या उपमहासंचालक म्हणून जबाबदारी पार पाडली आहे. अमेरिकेत, तुलसी गॅबार्ड सध्या अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांच्यासाठी राष्ट्रीय गुप्तचर संचालक म्हणून काम करतात. माजी अध्यक्ष जो बायडेन यांच्या कारकिर्दीत एव्हरिल हेन्स यांनीदेखील या पदाला न्याय दिला होता. जीना हास्पेल २०१८ ते २०२१पर्यंत ‘सेंट्रल इंटेलिजेंस एजन्सी’च्या (सीआयए) संचालक होत्या. ऑस्ट्रेलियामध्ये, केरी हार्टलँड ‘ऑस्ट्रेलियन सिक्रेट इंटेलिजेंस सर्व्हिस’च्या (एएसआयएस) परदेशी गुप्तचर संकलन संस्थेचे नेतृत्व करतात.
दुसऱ्या महायुद्धातही दोन्ही बाजूंच्या महिला गुप्तहेरांनी महत्त्वाची कामगिरी बजावली होती. त्यामध्ये ब्रिटिश ‘स्पेशल ऑपरेशन्स एक्झिक्युटिव्ह’साठी (एसओई) प्रमुख हेर म्हणून काम करणाऱ्यांमध्ये नूर इनायत खान, व्हायोलेट झाबो आणि क्रिस्टिना स्कार्बेक यांचा समावेश होता. झाबो हिचे बालपण फ्रान्समध्ये गेले होते आणि ती अस्खलितपणे फ्रेंच बोलू शकत. फ्रान्समध्ये एका मोहिमेवर असताना नाझींनी तिला पकडले आणि एका छळछावणीत तिला जीवे मारण्यात आले. इनायत खान ही एक रेडिओ ऑपरेटर होती, तिला नाझीव्याप्त फ्रान्समध्ये पाठवले गेले होते. तिथे तिला गेस्टापो या नाझी जर्मनीची गुप्त पोलिसांनी अटक करून मृत्युदंड दिला. स्कार्बेक ही क्रिस्टीन ग्रॅनव्हिल या सांकेतिक नावाने ओळखली जाईल. ती पोलंडची एसओई एजंट होती, ती नाझीव्याप्त युरोपमध्ये मोहिमांवर होती आणि दोनदा जर्मन कैदेतून सुटली. मेलिता नॉरवुड ही ब्रिटिश नागरिक, सोव्हिएत रशियासाठी सर्वात जास्त काळ हेरगिरी करणाऱ्या हेरांपैकी एक होती. दुसऱ्या महायुद्धापासून ते शीतयुद्धापर्यंत जवळजवळ चार दशके ती हे काम करत होती. तिने सोव्हिएत रशियाला ब्रिटिश अण्वस्त्र कार्यक्रमाबद्दल माहिती पुरवली होती. ती निवृत्त झाल्यानंतर बऱ्याच उशिरा म्हणजे १९९०च्या दशकाच्या उत्तरार्धातच ब्रिटिश गुप्तचर संस्थांना ती गुप्तहेर असल्याची पुष्टी करता आली. तिचे २००५मध्ये ९३व्या वर्षी निधन झाले. त्यातून नॉरवुड आपल्या कामात किती तरबेज होती याची कल्पना करता येते. तिच्यासारख्या असंख्य महिला हेरांनी आपापली कामगिरी चोखपणे बजावली आहे, पण सर्वोच्च पदावर जाण्याची आणि निर्णय-प्रक्रियेत सहभागी होण्याची, स्वतः मोठे निर्णय घेण्याची अधिकार फार कमी महिला हेर, अधिकाऱ्यांना मिळतात. ब्लेझ मेट्रवेली यांची ‘एमआय-१६’च्या प्रमुखपदी नियुक्ती होणे त्यासाठीच महत्त्वाचे आणि उल्लेखनीय ठरते.
nima.patil@expressindia.com
