|| कौस्तुभ जोशी
मागच्या आठवडय़ातील लेखात आपण व्यवहार शेष कसा वाचायचा हे समजून घेतले. थोडक्यात आढावा घ्यायचा झाल्यास व्यापारी खात्याचा शेष (Trade Account Balance), चालू खात्यावरील शेष (Current Account Balance), भांडवली खात्याचा शेष (Capital Account Balance) यांची बेरीज म्हणजे आपला व्यवहार शेष होय. आता यांचा वेगळ्या दृष्टिकोनातून अभ्यास करूया.
जेव्हा एखाद्या देशाच्या व्यापारात दीर्घकाळात असंतुलन असते तेव्हा व्यवहार शेष नकारात्मक असतो, म्हणजेच एकूण जमा कमी आणि खर्च जास्त असतो. याला कटा अर्थात आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधी मूलभूत समस्या असे संबोधते. पण ही अशी स्थिती नेहमी येत नाही. कधीकधी अल्पकाळात आयात जास्त निर्यात कमी अशी स्थिती असू शकते, मात्र चालू खाते आणि भांडवली खाते यांत सतत तूट येणे हे सुरूच राहिले याचा अर्थ अर्थव्यवस्थेची परिस्थिती नाजूक आहे हे निश्चित!
भारत आणि परकीय चलन संकट : १९९० सालच्या आधी दशकभर ज्या जागतिक पातळीवर घटना घडून आल्या त्यामुळे आपल्या देशावर अभूतपूर्व चलनसंकट ओढवले. तत्कालीन सोव्हिएत रशियातील आर्थिक सुधारणा, आखाती युद्धामुळे कडाडलेले खनिज तेलाचे दर आणि व्यापार करण्याची आपली असमर्थता यामुळे आपली आय तुटपुंजी आणि व्यय भरमसाट होता. आपल्याकडे माहिती तंत्रज्ञान, सेवा क्षेत्र यांचा निर्यातीत जवळजवळ अभावच होता म्हटले तरी वावगे ठरू नये. १९८५ पासून वित्तीय तूट वाढत चाललेली होती. जागतिक व्यापारात आपले स्थान अगदीच नगण्य होते. परकीय चलनाचा तुटवडा तर होताच, भरीस भर म्हणून वाढती तूट आणि वाढते सार्वजनिक कर्ज यामुळे आपले पतमानांकन घसरले. त्या वेळी विदेशी गुंतवणूक भारतात यावी अशी धोरणे नसल्याने आपल्याकडे परदेशी वित्तसंस्था गुंतवणूक करणार तरी कशी! त्याचा परिणाम असा झाला की आपली निर्यातीची गरज जेमतेम तीन आठवडे भागेल एवढीच डॉलर्सची गंगाजळी उरली होती. कालांतराने १९९१ मध्ये नरसिंह राव सरकारने उदारीकरणाच्या धोरणाचा स्वीकार केला.
आताची स्थिती : उदारीकरणाच्या धोरणांचा स्वीकार करून पंचवीस वर्षे लोटली, तरी चालू खात्यावरील तूट हा अजूनही कळीचा मुद्दा आहे. आजही आपल्या गरजेच्या ८० टक्के खनिज तेल आयात करतो. त्याची खरेदी करताना बहुतांश रक्कम अमेरिकी डॉलरमध्ये चुकती करावी लागते. काही देश आपल्याकडून रुपयांच्या स्वरूपात पैसे घेत असले तरी हे प्रमाण अल्प आहे. त्यामुळे डॉलरच्या दरात झालेली वाढ किंवा खनिज तेलाच्या दरात झालेली वाढ यामुळे आपल्या चालू खात्याला भगदाड पडते! २००८ साली आपण १२५ दशलक्ष टन खनिज तेल आयात केले होते ते मागील वर्षी २२० दशलक्ष टनांपेक्षा अधिक झाले. आणि त्याचे बाजारमूल्य पावणेतीन लाख कोटी रुपयांवरून साडेपाच लाख कोटी रुपये एवढे झाले आहे!
एका बाबतीत आपण समाधानकारक प्रगती केली आहे ती म्हणजे प्रत्यक्ष विदेशी गुंतवणूक (एफडीआय)आणि संस्थात्मक विदेशी गुंतवणूक (एफआयआय). या गुंतवणुका नेमक्या कशा होतात? त्यांचे प्रकार कोणते पाहूया पुढील लेखात.
(तेल मंत्रालय आणि ‘पीपीएसी’ यांनी वेळोवेळी प्रसिद्ध केलेली आकडेवारी लेखात वापरली आहे.)
joshikd28@gmail.com
(लेखक वित्तीय नियोजनकार आणि अर्थशास्त्राचे प्राध्यापक)
बॅरल : खनिज तेल अर्थात क्रूड ऑइलच्या संदर्भात आकडेवारी आपण टीव्हीवर किंवा वर्तमानपत्रात वाचतो. त्यात क्रूडचा दर ८५ डॉलर प्रति बॅरल झाला असा उल्लेख येतो, त्याचा खुलासा म्हणजे १ बॅरल = १५९ लिटर खनिज तेल!
