सर्व प्रकारच्या बाजारांमध्ये चढ-उतार हे होतच असतात. त्याला प्रत्येक गुंतवणूकदाराची सर्वसाधारण बाजाराच्या तुलनेमध्ये स्वत:ची अशी ठोस प्रतिक्रिया असते.        सामान्य गुंतवणूकदाराची या चढ-उतारांनी तारांबळ     उडते, तर मातब्बरांसाठी ती लाभाची संधी असते. यालाच अनुसरून आखल्या गेलेल्या ‘मेकॅनिकल अ‍ॅनालिसिस’ या गुंतवणुकीच्या ‘सोप्या’ सिद्धान्तांचा हा वेध.
पॅसिव्ह इन्व्हेस्टमेंटच्या तर्कशास्त्रानुसार गुंतवणूक करताना, त्यामध्ये थोडाफार फेरफार करून हमखास फायद्याबरोबर किंचित प्रमाणात थ्रिलचाही अनुभव घेता येतो. ती संकल्पना आहे ‘मेकॅनिकल अ‍ॅनालिसिस’. गेल्या पंचवीस वर्षांच्या अनुभवांतून आणि गुंतवणूकदारांबरोबरच्या चर्चामधून त्यांच्या समस्यांचा अभ्यास करून ही संकल्पना तयार केलेली आहे. ही ‘पॅसिव्ह इन्व्हेस्टमेंट’ प्रकारात बसणारी थिअरी आहे, परंतु त्याबद्दल विस्तृत जाणून घेण्याअगोदर निर्देशांक म्हणजे काय, याची माहिती असणे आवश्यक आहे.   
वर्तमानपत्रांपासून ते गुंतवणूकविषयक नियतकालिके, टी.व्ही. वाहिन्या, लोकल ट्रेन, कार्यालये, मॉìनग वॉक अशी सर्वत्र शेअर बाजाराबद्दल सतत चर्चा चालू असतात. बाजार वर गेला, खाली गेला वगरे या चर्चाचा सूर असतो. ‘बाजार’ म्हणजे त्यांच्या लेखी खरे तर निर्देशांक असतो.
निर्देशांक हा ठरावीक नियमांनुसार बनविलेला अनेक कंपन्यांचा गट असतो. गृहीत धरू या की ‘अ ब क’ हा निर्देशांक पाच कंपन्यांचा एक गट आहे. काल बाजार बंद झाला तेव्हा हा ‘अ ब क’ निर्देशांक १५,००० वर होता. आज या पाचपकी दोन कंपन्यांचे भाव वर गेले. एका कंपनीचा कमी झाला आणि बाकीच्या दोन कंपन्यांचे भाव स्थिर राहिले. पाचही कंपन्यांचा एकत्रितपणे विचार केला तर भावांची सरासरी ०.५ टक्क्यांनी वाढली. याचाच अर्थ ‘अबक’ निर्देशांक ०.५ टक्क्यांनी वाढून १५,०७५ झाला.
ज्या कंपन्याच्या शेअर्सचे बाजारामधील उलाढालीचे प्रमाण जास्त आहे अशा वेगवेगळ्या व्यवसायातील कंपन्यांचा निर्देशाकांमधे समावेश असतो. प्रत्येक कंपनीच्या मार्केट कॅपिटलायझेशननुसार त्या कंपनीला निर्देशांकामध्ये भारांकन दिले जाते. भारतातील शेअर बाजारात ‘बीएसई सेन्सेक्स्’ आणि ‘एस.अ‍ॅण्ड पी. सीएनएक्स् निफ्टी’ हे दोन प्रमुख निर्देशांक आहेत.
बीएसई सेन्सेक्स १९८६मध्ये तयार करण्यात आला आणि त्याचे आधारभूत वर्ष आहे १९७८. त्यात भारतातील ३० प्रमुख कंपन्यांचा समावेश आहे. निफ्टी १९९५ साली बनविण्यात आला आणि त्यात प्रमुख ५० कंपन्यांचा समावेश आहे. सेन्सेक्समधील सरासरी ऐतिहासिक वाढ वार्षिक १६ ते १७ टक्के आहे आणि निफ्टीची आहे सुमारे १० टक्के.  
‘मेकॅनिकल अ‍ॅनालिसिस’मध्ये सेन्सेक्सचा वापर प्रमुख्याने केलेला आहे आणि त्याचबरोबर शेअर बाजारातील गुंतवणुकीबाबत सर्वसाधारण गुंतवणूकदारांच्या समस्या काय आहेत त्याचाही अभ्यास केलेला आहे. त्यांच्या मुख्य समस्या आहेत-
१) त्यांना शेअर बाजाराच्या मूळ संकल्पनेचीच कल्पना नसते.
२) बाजारात प्रवेश केव्हा करायचा याचा ते नेहमी अंदाज घेत असतात आणि बहुतेक वेळा चुकीच्या वेळी प्रवेश करतात आणि त्याहीपेक्षा जास्त चुकीच्या वेळी बाहेर पडतात.
३) त्यांना दुनियाभरच्या इतर गोष्टी करण्यासाठी भरपूर वेळ असतो. परंतु गुंतवणुकीच्या बाबतीत विचार करायला त्यांच्याकडे अजिबात वेळ नसतो.
४) त्यांना चक्रवाढ व्याजाच्या सामर्थ्यांची काडीमात्र कल्पना नसते आणि भाववाढीच्या भस्मासुराचा ते कधी विचारच करत नाहीत.      
५) शेअर बाजारात कायमस्वरूपी होणाऱ्या छोटय़ा मोठय़ा चढउतारांमुळे त्यांच्या मनात नेहमी चलबिचल चालू असते.
या व्यतिरिक्त इतरही अनेक समस्यांचा ‘मेकॅनिकल अ‍ॅनालिसिस’मध्ये विचार केलेला आहे. गुंतवणूकदाराला अकाऊंट स्टेटमेंटसचा अभ्यास करायची गरज नाही. टेक्निकल चार्टमधील पॅटर्न शोधण्यासाठीची डोकेदुखी स्वत:ला लावून घेण्याची गरज नाही. फक्त निर्देशांक माहीत असले की काम फत्ते. ते कसे बनविले जातात आणि कसे मेन्टेन केले जातात त्याबाबत विचार करण्याचीही आवश्यकता नाही. ते तज्ज्ञांचे काम आहे. गुंतवणूकदार म्हणून आपले काम एकच. आपल्याला पसंत पडेल तो निर्देशांक निवडायचा, त्याच्या मागावर राहायचे आणि लांब पल्ल्याच्या गुंतवणुकीचे ध्येय ठेवायचे. पुढे काही नमुने दाखविलेले आहेत. त्यापकी आपल्या स्वत:च्या जोखिमेवर व ताकदीनुसार जो पर्याय पसंद पडतो त्याची निवड करायची.
आता पुन्हा एकदा निर्देशांकामधील गुंतवणुकीकडे वळू या. सेन्सेक्स किंवा निफ्टीमध्ये गुंतवणूक करणे केव्हाही फायद्याचे आहे. परंतु सेन्सेक्समधील ३० कंपन्यांचे किंवा निफ्टीमधील ५० कंपन्याचे शेअर्स एकाच वेळी खरेदी करणे आणि तेही प्रत्येक कंपनीच्या निर्देशांकामधील भारांकनानुसार, ही सर्वसामान्य गुंतवणूकदाराच्या आवाक्याबाहेरची बाब आहे. त्यासाठी सोपा मार्ग म्हणजे त्या निर्देशांकाच्या ‘इंडेक्स-ईटीएफ्’ची खरेदी.
ईटीएफ् (एक्स्चेंज ट्रेडेड फंड) म्हणजे काय?
हा एक म्युच्युअल फंड योजनांचाच भाग आहे. म्युच्युअल फंडामार्फत वेगवेगळ्या प्रकारच्या योजनांमध्ये पसे गुंतविले जातात. प्रत्येक योजनेमधील गुंतवणूक कशा प्रकारे केली जाणार आहे ते प्रथम जाहीर करावे लागते आणि त्यामध्ये सहसा बदल केला जात नाही. प्रत्येक  योजनेच्या बाबतीत सुरुवातीचा विक्रीच्या काळ संपला की गुंतवणूकदारांच्या खात्यावर युनिट्स जमा होतात. साधारणत: तीन ते चार आठवडय़ांनंतर फंडामार्फत त्या युनिटसची खरेदी-विक्री सुरू होते. ईटीएफ्च्या बाबतीत मात्र ही खरेदी फंडांमार्फत न होता शेअरबाजाराच्या माध्यमातून होते. त्यामुळे बाजारात सतत वर-खाली होणाऱ्या भावांचा फायदा घेता येतो. त्याचबरोबर कमी पशांमध्येही गुंतवणूक करता येते. म्युच्युअल फंडाकडून प्रथम खरेदी करताना एका वेळेस कमीत कमी ५,००० रुपयांची गुंतवणूक करावी लागते. ईटीएफ्च्या खरेदीच्या वेळी फक्तएका युनिटच्या किमतीएवढी गुंतवणूक करावी लागते. उदा. बीएसई सेन्सेक्स १९,००० असेल तर एका युनिटची किंमत सुमारे १९० रु. असते. याचा अर्थ १९० रु. इतक्या क्षुल्लक रकमेच्या गुंतवणुकीतून गुंतवणूकदार भारतातील ३० अग्रगण्य कंपन्यांच्या उत्कर्षांमध्ये सहभागी होऊन त्यापासून होणारा फायदा पदरात पाडून घेऊ शकतो.
या प्रकारच्या योजनांबाबतीत वार्षिक खर्चही कमी असतो, कारण त्यासाठी कोणा तज्ज्ञ फंड मॅनेजरची गरज नसते. भारांकनाचा विचार करायचा आणि तेवढय़ा रकमेचे त्या कंपनीचे शेअर्स घ्यायचे. उदाहरणार्थ सेन्सेक्समध्ये रिलायन्स इंडस्ट्रीजचे भारांकन १२ टक्के आहे. फंडात १ कोटी रुपये जमा झालेले असले तर १२ लाख रुपयांमध्ये जितके रिलायन्स इंडस्ट्रीजचे शेअर्स घेता येतील तितके खरेदी करायचे. इन्फोसिसचे भारांकन ९ टक्के आहे, तर त्या कंपनीचे ९ लाख रुपयांमध्ये येतील तितके शेअर्स घ्यायचे. फंड मॅनेजरला आपले विश्लेषण कौशल्य वापरावे लागत नाही. सध्या तर हे काम कॉम्प्युटरही करू शकतो.
शेअर बाजारामध्ये सध्या असलेल्या काही ‘इंडेक्स-ईटीएफ’ची सूची
इंडेक्स ईटीएफ्मधील गुंतवणुकीमध्ये संबंधित निर्देशांकाचा परतावा मिळू शकतो. परंतु त्यासाठी खरेदीमधील नियमितपणा आणि दीर्घकाळ थांबण्याची तयारी या दोन गोष्टी आवश्यक आहेत. यामध्ये गुंतवणुकीचा उद्देश सफल होतो, परंतु ही गुंतवणूक थोडा कंटाळवाणा प्रकार आहे. सर्वसाधारण गुंतवणूकदार बाजारातील सततच्या चढ-उतारांना घाबरतो आणि त्याचाच उपयोग करून ‘मेकॅनिकल अ‍ॅनालिसिस’ ही थिअरी बनविलेली आहे.
सर्व प्रकारच्या बाजारांमध्ये चढ-उतार हे होतच असतात. त्या काळामध्ये प्रत्येक गुंतवणुकीची सर्वसाधारण बाजाराच्या तुलनेमध्ये स्वत:ची अशी ठोस प्रतिक्रिया असते. ती ‘बीटा’ या एककामध्ये मोजली जाते. शेअर बाजाराच्या बाबतीत प्रमुख निर्देशांकाच्या तुलनेत ती प्रतिक्रिया मोजली जाते. ‘बीटा’ जितका जास्त तितके त्या त्या शेअरच्या भावांमधील चढ-उतार (निर्देशांकाच्या तुलनेत) जास्त असतात. निर्देशांकाचा ‘बीटा’ १ असे धरून चालले आणि बाजार ४ टक्क्यांनी वर गेल्यावर ज्या शेअरचा भाव ४ टक्क्यांनी वर जातो त्याचाही ‘बीटा’ १ असतो. जेव्हा एखाद्या शेअरचा भाव त्या काळात ६ टक्क्यांनी वाढतो म्हणजे निर्देशांकाच्या तुलनेत दीडपट वाढतो, तेव्हा त्याचा ‘बीटा’ १.५ असतो. दुसऱ्या एखाद्या शेअरचा भाव २ टक्क्यांनी वर गेलेला असतो त्याचा ‘बीटा’ ०.५ असतो.
सर्वसाधारणपणे ज्या शेअर्सचा बीटा १ पेक्षा कमी असतो ते स्थिर प्रवृत्तीचे असतात. ज्यांचा बीटा १ असतो ते निर्देशांकाच्या हालचालीनुसार, वर-खाली होत असतात आणि ज्यांचा बीटा १ पेक्षा जास्त असतो ते निर्देशांकाच्या तुलनेत जास्त चंचल असतात.
‘मेकॅनिकल अ‍ॅनालिसिस’मध्ये या बीटाचा वापर करून गुंतवणुकीचे अनेक पर्याय बनविता येतात. बाजारातील सेन्सेक्स, मिडकॅप निर्देशांक आणि स्मॉलकॅप निर्देशांकाचे आपापसातील व्होलॅटिलिटी रेशिओ असतात. सेन्सेक्स आणि मिडकॅप निर्देशांकातील रेशिओ आहे २० टक्के आणि सेन्सेक्स आणि स्मॉल कॅप निर्देशांकातील रेशिओ आहे ४० टक्के. याचा अर्थ सेन्सेक्स जेव्हा १० टक्के खाली येतो तेव्हां मिडकॅप निर्देशांक १२ टक्के घसरतो आणि स्मॉलकॅप निर्देशांक १४ टक्के घटतो. तेजी मध्ये याच्या नेमका उलट प्रवास होतो
या रेशिओवर आधारित यांत्रिक पद्धतीने ‘मेकॅनिकल अ‍ॅनालिसिस’चा वापर करून प्रत्यक्षात कशा प्रकारे गुंतवणूक करायची ते पुढील भागात पाहूया.