मुंबई : सरलेल्या आर्थिक वर्षात रिझर्व्ह बँकेच्या मानकानुसार चलनी नोटांच्या छपाईवर झालेला खर्च सुमारे २५ टक्क्यांनी वाढून, ६,३७२.८ कोटी रुपये झाला आहे, जो मागील वर्षी ५,१०१.४ कोटी रुपये होता, असे रिझर्व्ह बँकेने गुरुवारी प्रसिद्ध केलेल्या वार्षिक अहवालाने नमूद केले आहे.
आर्थिक वर्ष २०२४-२५ मध्ये चलनात असलेल्या नोटांचे मूल्य आणि संख्या अनुक्रमे ६ टक्के आणि ५.६ टक्क्यांनी वाढली आहे. यामध्ये पाचशे रुपयांच्या नोटांचा वाटा ८६ टक्के होता, जो मूल्याच्या बाबतीत किरकोळ घटला आहे. आकारमानाच्या बाबतीत, चलनात असलेल्या एकूण नोटांमध्ये पाचशे रुपये मूल्याच्या नोटांचा वाटा ४०.९ टक्के असा सर्वाधिक राहिला आहे. त्यानंतर १० रुपयांच्या नोटांचा वाटा १६.४ टक्के होता. कमी मूल्याच्या नोटा (१० रुपये, २० रुपये आणि ५० रुपये) एकूण चलनात असलेल्या एकूण नोटांच्या तुलनेत ३१.७ टक्के होत्या.
मे २०२३ मध्ये सुरू झालेल्या दोन हजार रुपयांच्या नोटा चलनातून काढून घेण्यात आल्यांनतर ते काम वर्षभर सुरू होते. चलनात असलेल्या दोन हजार रुपयांच्या नोटांपैकी ३.५६ लाख कोटी रुपये मूल्याच्या नोटा परत आल्या आहेत. अहवालानुसार, २०२४-२५ दरम्यान चलनात असलेल्या नाण्यांचे मूल्य आणि संख्या अनुक्रमे ९.६ टक्के आणि ३.६ टक्क्यांनी वाढली आहे.
बनावट नोटांमध्ये वाढ…
सध्या चलनात असलेल्या नोटांमध्ये २, ५, १०, २०, ५०, १००, २००, ५०० आणि २००० रुपयांच्या नोटा आहेत. मात्र रिझर्व्ह बँकेने आता २, ५ आणि २००० रुपयांच्या नोटांची छपाई बंद केली आहे. तर चलनात असलेल्या नाण्यांमध्ये ५० पैसे आणि १, २, ५, १० आणि २० रुपयांच्या नाण्यांचा समावेश आहे. बँकिंग क्षेत्रात आढळलेल्या एकूण बनावट भारतीय चलनी नोटांपैकी ४.७ टक्क्यांचा रिझर्व्ह बँकेकडून छडा लावण्यात आला. वर्ष २०२४-२५ मध्ये १०, २०, ५०, १०० आणि २००० रुपयांच्या बनावट नोटा आढळून आल्या, तर २०० आणि ५०० रुपयांच्या बनावट नोटा गेल्या वर्षीच्या तुलनेत अनुक्रमे १३.९ आणि ३७.३ टक्क्यांनी वाढल्या आहेत. यासाठी रिझर्व्ह बँकेने नवीन आणि अद्ययावत केलेली सुरक्षा वैशिष्ट्ये सादर करण्याची प्रक्रिया सुरू केली आहे.
नोटांचे स्वदेशीकरण
परदेशी स्रोतांवरील अवलंबित्व कमी करण्यासाठी गेल्या काही वर्षांत नोट छपाई आणि उत्पादनाचे स्वदेशीकरण सक्रियपणे केले जात आहे.सतत प्रयत्नांमुळे, नोटांच्या उत्पादनासाठी वापरला जाणारा सर्व प्राथमिक कच्चा माल, म्हणजेच बँक नोट कागद, सर्व प्रकारची शाई (ऑफसेट, क्रमांकन, इंटॅग्लिओ आणि रंग बदलणारी इंटॅग्लिओ इंक) आणि इतर सर्व सुरक्षा वैशिष्ट्ये आता देशांतर्गत स्रोतांकडून खरेदी केली जात आहेत. ‘शिवाय नोटांचे आयुष्य वाढवण्यासाठी संशोधन सुरू आहे.
‘ई-रुपया’चे चलनवलन हजार कोटी रुपयांवर
मध्यवर्ती बँकेच्या डिजिटल चलनाचे (सीबीडीसी) म्हणजेच ‘ई-रुपया’चा चलनी वापर वाढून मार्च २०२५ अखेरीस ते १,०१६ कोटी रुपयांपर्यंत वाढले आहे. मध्यवर्ती बँकेने सध्या सीमापार ‘ई-रुपया’चा वापर प्रायोगिक तत्वावर खुला केला आहे. वर्ष २०२२ मध्ये पहिल्यांदा चलनात आलेल्या ई-रुपयांपैकी ८५७ कोटी रुपयांचा मोठा भाग ५०० रुपयांच्या मूल्यात आहे, तर २०० रुपये (९१ कोटी रुपये चलनात) आणि १०० रुपये (३८ कोटी रुपये चलनात) मूल्यांची देखील लक्षणीय उपस्थिती आहे. आतापर्यंत ६० लाख वापरकर्त्यांकडून ई-रुपयाचा वापर झाला आहे.
