विवरणपत्र : कोणत्या फॉर्ममध्ये भरावे?

प्राप्तिकर नियमानुसार विवरणपत्र भरण्यासाठी एकूण ७ फॉर्म आहेत. यातील फॉर्म १ ते ४ हे वैयक्तिक करदाते आणि हिंदू अविभक्त कुटुंब (एचयूएफ) यांच्यासाठी आहेत. फॉर्म ५ हा भागीदारी संस्थांसाठी आहे, फॉर्म ६ हा कंपन्यांसाठी आहे, तर फॉर्म ७ हा धर्मादाय संस्था ज्या कलम ११ नुसार वजावट घेतात अशांसाठी आहे. करदात्याने विवरणपत्राचा कोणता फॉर्म निवडावा यासाठी काही निकष आहेत.

करदात्याचे उत्पन्न, निवासी दर्जा, कंपनीत संचालक आहे का? शेअरबाजारात सूचिबद्ध नसलेल्या कंपनीचे शेअर आहेत का? वगैरे बाबींवर अवलंबून आहे. करदात्याने त्याच्या निवासी दर्जानुसार, उत्पन्नानुसार योग्य तो फॉर्म निवडावा. वैयक्तिक आणि हिंदू अविभक्त कुटुंब करदात्यांना भराव्या लागणाऱ्या फॉर्मसंबंधीची माहिती खालीलप्रमाणे;

फॉर्म १

कोणाला भरता येतो

विवरणपत्राचा हा फॉर्म फक्त वैयक्तिक निवासी भारतीय करदातेच भरू शकतात. ज्यांचे एकूण उत्पन्न ५० लाख रुपयांपेक्षा कमी आहे आणि त्यांच्या उत्पन्नात फक्त वेतन किंवा निवृत्ती वेतनाचा, एका घरापासूनच्या उत्पन्नाचा, इतर उत्पन्नाचा (व्याज, कुटुंब निवृत्ती वेतन, लाभांश, वगैरे) आणि ५,००० रुपयांपर्यंत शेतीच्या उत्पन्नाचा समावेश आहे, ज्या करदात्यांनी शेअर किंवा म्युच्युअल फंडातील इक्विटी फंडाच्या युनिटची विक्री केली असेल (ज्यांना कलम ११२ ए लागू होते) आणि त्यांचा दीर्घ मुदतीचा भांडवली नफा हा १,२५,००० रुपयांपेक्षा कमी आहे, त्यांना या फॉर्ममध्ये विवरणपत्र दाखल करता येते. अशांना फॉर्म १ मध्ये विवरणपत्र भरता येते. करदाता दुसऱ्यांचे उत्पन्न (उदा. पती/पत्नी, अजाण मुलगा/मुलगी, वगैरे) त्याच्या उत्पन्नात दाखवत असेल तर त्याचे उत्पन्नदेखील उत्पन्नाच्या स्रोतापासूनच असले पाहिजे.

कोणाला भरता येत नाही

हिंदू अविभक्त कुटुंब (एचयूएफ), अनिवासी भारतीय, निवासी भारतीय जे साधारण निवासी नाहीत, करदाता कंपनीचा संचालक असेल किंवा त्याच्याकडे शेअरबाजारात सूचिबद्ध नसलेल्या कंपनीचे समभाग असतील किंवा ठरावीक रकमेपेक्षा जास्त रोख रक्कम बँकेतून काढल्यामुळे उद्गम कर कापला गेला असेल किंवा करदात्याची भारताबाहेर संपत्ती किंवा आर्थिक स्वारस्य असेल किंवा तो भारताबाहेरील खात्यात अधिकृत स्वाक्षरीकर्ता असेल किंवा ज्या करदात्यांच्या कर्मचारी मालकी समभाग योजनेवरील (ईसॉप) कर किंवा उद्गम कर पुढे ढकलण्यात आला आहे किंवा कोणत्याही उत्पन्नाच्या स्रोतातील मागील वर्षाचा कॅरी-फॉरवर्ड तोटा असेल किंवा पुढील वर्षी तोटा कॅरी-फॉरवर्ड करावयाचा असेल तर या फॉर्ममध्ये विवरणपत्र भरता येणार नाही.

तसेच ज्या करदात्यांचे उत्पन्न ५० लाख रुपयांपेक्षा जास्त आहे किंवा त्यांच्या उत्पन्नात भांडवली नफ्याचा (कलम ११२ ए नुसार १,२५,००० रुपये सोडून) किंवा उद्योग-व्यवसायाच्या उत्पन्नाचा समावेश असेल त्यांना विवरणपत्राचा हा फॉर्म भरता येत नाही.

फॉर्म २

कोणाला भरता येतो

फॉर्म २ मध्ये वैयक्तिक आणि हिंदू अविभक्त कुटुंब विवरणपत्र दाखल करू शकतात. जे करदाते फॉर्म १ भरू शकत नाहीत, ते फॉर्म २ मध्ये विवरणपत्र भरू शकतात.

कोणाला भरता येत नाही

ज्या करदात्यांच्या उत्पन्नात धंदा-व्यवसायाच्या उत्पन्नाचा समावेश असेल त्यांना हा फॉर्म भरता येत नाही.

फॉर्म ३

ज्या वैयक्तिक किंवा हिंदू अविभक्त कुटुंबांच्या उत्पन्नामध्ये धंदा-व्यवसायाच्या उत्पन्नाचा समावेश होतो त्या करदात्यांना फॉर्म ३ मध्ये विवरणपत्र भरता येते.

फॉर्म ४

कोणाला भरता येतो

हा फॉर्म वैयक्तिक, हिंदू अविभक्त कुटुंब, भागीदारी संस्था (एल.एल.पी. सोडून), ज्यांचा निवासी दर्जा भारतीय आहे अशा करदात्यांना भरता येतो. ज्या करदात्याचे एकूण उत्पन्न ५० लाख रुपयांपेक्षा कमी आहे आणि ज्यांच्या वेतनात फक्त वेतन किंवा निवृत्ती वेतनाचा, एका घरापासूनच्या उत्पन्नाचा आणि इतर उत्पन्नाचा समावेश आहे आणि तो धंदा-व्यवसायातील उत्पन्नावर अनुमानित कर भरत असेल तर त्यांना हा फॉर्म भरता येतो.

जर करदात्याच्या उत्पन्नात इतर व्यक्तींचे उत्पन्न मिसळले जात असेल तर (उदा. पती/पत्नी, अजाण मुलगा/मुलगी, वगैरे) त्याचे उत्पन्नसुद्धा वरील उत्पन्नाच्या स्रोतापासूनच असले पाहिजे. ज्या करदात्यांनी शेअर किंवा म्युच्युअल फंडातील इक्विटी फंडाच्या युनिटची विक्री केली असेल (ज्याला कलम ११२ ए लागू होते) आणि त्यांचा दीर्घ मुदतीचा भांडवली नफा हा १,२५,००० रुपयांपेक्षा कमी आहे त्यांना या फॉर्ममध्ये विवरणपत्र दाखल करता येते.

कोणाला भरता येत नाही

अनिवासी भारतीय, निवासी भारतीय जे साधारण निवासी नाहीत, करदाता कंपनीचा संचालक असेल किंवा त्याच्याकडे शेअरबाजारात सूचिबद्ध नसलेल्या कंपनीचे समभाग असतील किंवा करदात्याची भारताबाहेर संपत्ती किंवा आर्थिक स्वारस्य असेल किंवा तो भारताबाहेरील खात्यात अधिकृत स्वाक्षरीकर्ता असेल किंवा ज्या करदात्यांच्या ईसॉपवरील कर किंवा उद्गम कर पुढे ढकलण्यात आला आहे किंवा कोणत्याही उत्पन्नाच्या स्रोतातील मागील वर्षाचा कॅरी-फॉरवर्ड तोटा असेल किंवा पुढील वर्षी तोटा कॅरी-फॉरवर्ड करावयाचा असेल तर या फॉर्ममध्ये विवरणपत्र भरता येणार नाही.

तसेच ज्या करदात्यांचे उत्पन्न ५० लाख रुपयांपेक्षा जास्त आहे किंवा त्यांच्या उत्पन्नात भांडवली नफ्याचा (कलम ११२ ए नुसार १,२५,००० रुपये सोडून) किंवा अल्पमुदतीच्या भांडवली नफ्याचा समावेश असेल त्यांना विवरणपत्राचा हा फॉर्म भरता येत नाही.

फॉर्म अचूक न निवडल्यास

विवरणपत्राचे फॉर्म निवडण्यामध्ये चूक झाल्यास उत्पन्न किंवा इतर माहिती उघड करण्यात चूक होऊ शकते. उदा. करदाता कंपनीचा संचालक आहे किंवा त्याच्याकडे शेअरबाजारात सूचिबद्ध नसलेल्या कंपनीचे समभाग असतील आणि त्याने विवरणपत्राचा फॉर्म १ निवडला तर ते चुकीचे ठरेल, कारण याची माहिती देण्याची तरतूद या फॉर्ममध्ये नाही.

करदात्याची भारताबाहेर संपत्ती असेल तर त्याला फॉर्म १ मध्ये विवरणपत्र भरता येणार नाही. अशा वेळेला करदात्याने प्राप्तिकर खात्याला योग्य माहिती न दिल्याबद्दल त्याला दंड भरावा लागू शकतो.

ई-फायलिंग आणि पडताळणी

सर्व करदात्यांना ई-फायलिंगद्वारे विवरणपत्र दाखल करणे बंधनकारक आहे. जे करदाते अतिज्येष्ठ नागरिक (वय ८० वर्षे किंवा जास्त) आहेत, त्यांना १ किंवा ४ फॉर्ममध्ये कागदी विवरणपत्र प्राप्तिकर अधिकाऱ्याकडे दाखल करता येते. ई-फायलिंगद्वारे विवरणपत्र दाखल केल्यानंतर त्याची पडताळणी ३० दिवसांच्या आत करणेसुद्धा महत्त्वाचे आहे. विवरणपत्र दाखल करताना पडताळणी करण्याचे काही पर्याय आहेत. यात आधार ओटीपीद्वारे, नेटबँकिंग किंवा डी-मॅट खात्याद्वारे, डिजिटल स्वाक्षरी किंवा आयटीआरवर सही करून बंगळूरु येथे पाठविण्याचा पर्याय करदात्याकडे आहेत.

करदाता यातील पर्याय निवडून विवरणपत्र दाखल करू शकतो. ही पडताळणी न केल्यास किंवा वेळेत न केल्यास विवरणपत्र दाखल केले नाही, असे समजण्यात येते. विवरणपत्राची पडताळणी केल्यानंतरच करदात्याच्या करपरताव्याची (रिफंड) प्रक्रिया सुरू होते.

• प्रवीण देशपांडे
  pravindeshpande1966@gmail.com