शब्दबोध : लवथवती

हा शब्द ‘लवथवणे’ या क्रियापदापासून तयार झालेला आहे. काही काही शब्दांना त्यांची स्वत:ची लय असते. सळसळ, झुळझुळ, थुईथुई असे शब्द नुसते वाचले तरी ती लय आपल्याला जाणवते. लवथवती हा शब्ददेखील असाच. शंकराच्या आरतीत तो आपल्याला भेटतो. या आरतीची सुरुवातच मुळी लवथवतीने होते.

शंकराची ही आरती रामदासांनी लिहिली आहे. समाजात चतन्य निर्माण करण्यासाठी रामदासांनी अनेक आरत्या लिहिल्या. मारुतीची आरतीसुद्धा त्यांनीच लिहिली. त्या आरतीचा नादच असा आहे की ती म्हणताना अंगात बळ संचारते. शंकराच्या आरतीतही त्यांनी शंकराचे असेच वर्णन केले आहे.

सृष्टीच्या उत्पत्ती, स्थिती आणि लय अशा तीन अवस्था मानल्या जातात. शंकर ही या तीन अवस्थांपकी लयाची देवता मानली जाते. शंकराने रुद्रावतार धारण केला की सृष्टीचा लय होतो असा समज आहे. या ब्रह्मांडाच्या अक्राळविक्राळ माळा त्याच्या नियंत्रणाखाली लवथवतात, डोलतात हे ‘लवथवती विक्राळा ब्रह्मांडी माळा’ या ओळीत वर्णिले आहे.

परंतु या लवथवती शब्दाबद्दल पुलंनी एक वेगळी तक्रार केली आहे. आपल्या ‘मी नाही विसरलो’ या लेखात पुलं म्हणतात, ‘लवथवती विक्राळातला लवथवती फक्त गणपतीच्या दिवसात भेटतो. लवथवतीला त्या आरतीखेरीज लवथवायला का मिळाले नाही? का ही उपेक्षा?’

पण खरं म्हणजे शंकराच्या आरतीखेरीज आणखी एका काव्यात लवथवती लवथवला आहे. तेही साध्यासुध्या नव्हे तर अनिलांसारख्या श्रेष्ठ कवीच्या काव्यात. त्यांची सर्वात शेवटची कलाकृती मानली जाणारी म्हणजे ‘दशपदी’ हा कवितासंग्रह. त्यातील ‘तुझ्याविना’मध्ये हा शब्द भेटतो.!

हा काव्यप्रकार अनिलांनी मराठीत रूढ केला. त्यांच्या ‘दशपदी’ या काव्यसंग्रहाला साहित्य अकादमीचा पुरस्कार प्राप्त झाला आहे. तसं पाहिलं तर दशपदी काव्यसंग्रहात एकूण चाळीस दशपदींचा समावेश आहे. परंतु चाळिसावी ‘हा आनंदाचा दिस’ ही दशपदी अपूर्ण आहे. त्यामध्ये नऊ पदे आहेत. त्यामुळे एकूण उरलेल्या दशपदी एकोणचाळीस. त्यातील ही एकोणचाळिसावी दशपदी आहे ‘तुझ्याविना.’

कवी अनिल म्हणजेच आ. रा. देशपांडे. त्यांची पत्नी कुसुमावती यासुद्धा मोठय़ा साहित्यिक. प्रत्यक्ष जीवनात हे दाम्पत्य एकमेकांशी अगदी एकरूप झाले होते. मराठी साहित्यात कुसुमावती आणि अनिल यांचं सुंदर सहजीवन अजोड समजलं जातं.

कुसुमावतींच्या निधनानंतर अनिल एकटेपणामुळे कोळपत गेले. त्यातूनच त्यांना ‘तुझ्याविना’ ही दशपदी सुचली. यातील एकेक ओळ म्हणजे अगदी खणखणीत नाणं आहे. या दशपदीत ‘लवथवती’ हा शब्द कसा आला आहे पाहा –

लवथवत्या पानावर गहिवरते भर दुपार

ज्वर भरला दिवस ढळे कसा तुझ्याविना

या ओळींबद्दल अनिल लिहितात,  ‘ही दुपार पानांना लवथवती करणारी. हा शब्द लवथवती विक्राळा या आरतीतला- पण तीच तेव्हा गहिवरते. तिच्या तोडीची दुसरी ओळ सुचणं कठीण वाटलं. पण ती गळाला लागली. ज्वर का? तर these were days of feverish activity.. दिवस ढळला अंधार आला.’

हे वाचल्यानंतर एक विचार डोक्यात आला. पुलंनी मांडलेली लवथवती शब्दाची कैफियत तर अनिलांच्या कानांवर गेली नसेल? कुणास ठाऊक. म्हणजे हा काही दावा नाही, सहज एक विचार आहे. पण एक नक्की तसे झाले असो वा नसो या कवितेमुळे ‘लवथवती’ या शब्दाचे आणि पर्यायाने वाचक म्हणून आपलेही भाग्य मात्र निश्चितच उजळले.