यूपीएससीची तयारी : आंतरराष्ट्रीय संबंधांची उकल

या घटकाच्या विस्तृत स्वरूपामुळे बहुतेक विद्यार्थ्यांना त्यावर प्रभुत्व मिळविणे आवाक्याबाहेरचे वाटते. पण इतर अभ्यासघटकांप्रमाणेच यातील स्थिर स्वरूपाचा भाग उदा. भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचा विकास. यामध्ये अलिप्ततावादी धोरण, पंचशील तत्त्वे, समाजवादाप्रति व सोव्हिएत रशियाशी असणारी जवळीक, ‘पूर्वेकडे पाहा’ धोरण, गुजरात सिद्धांत आदी बाबींचा समग्र आढावा घेऊन मागील काही दशकांमध्ये आंतरराष्ट्रीय पातळीवर झालेले बदल उदा. शीतयुद्ध, सोव्हिएत रशियाचे पतन, एक ध्रुवीय जग, ९/११ चा हल्ला व या बदलांचा प्रतिसाद म्हणून भारताने आपल्या परराष्ट्र धोरणामध्ये केलेला बदल व अवलंबलेल्या विविध रणनीतींचे सूक्ष्म आकलन करून घेतल्यास आंतरराष्ट्रीय संबंध या अभ्यासघटकावर प्रभुत्व मिळविणे सुलभ होईल.

या अभ्यासघटकाची उकल करताना सर्वप्रथम भारत व शेजारील देश यांतील संबंध या उपघटकाचा विचार करू या. यामध्ये भारताचे चीन, पाकिस्तान, अफगाणिस्तान, भूतान, नेपाळ, बांगलादेश, श्रीलंका, मालदीव या देशांशी असणाऱ्या संबंधांचे अध्ययन करावे लागेल. भारताचे शेजारील देशांशी संबंध अभ्यासताना संबंधांचे महत्त्व, ऐतिहासिक पाश्र्वभूमी, आíथक संबंध व समकालीन मुद्दे विचारात घेणे महत्त्वाचे आहे. उदा. भारत-पाकिस्तान या दोन देशांचे संबंधांचे अध्ययन करताना ऐतिहासिक पाश्र्वभूमी, आíथक संबंध व सीमावाद, दहशतवाद, काश्मीरप्रश्न, द्विपक्षीय चर्चा इ. बाबी महत्त्वपूर्ण ठरतात. तसेच भारत-बांगलादेश संबंध अभ्यासताना, भू-सीमा करार, पाणीवाटप विवाद, बेकायदेशीर स्थलांतर, आसाममधील िहसाचार या बाबींचा विचार करावा लागतो. या अभ्यासघटकातील दुसऱ्या उपघटकामध्ये भारताचे द्विपक्षीय संबंध अभ्यासावे लागतील. उदा. भारताचे जपान, रशिया, अमेरिका, जर्मनी, फ्रान्स, ब्रिटन, आदी देशांबरोबरच्या संबंधांचे अध्ययन करावे. भारताच्या ऊर्जा सुरक्षिततेसाठी पश्चिम आशिया आणि मध्य आशिया या प्रदेशातील देशांसोबतचे संबंध अभ्यासणे आवश्यक आहे. भारताच्या प्रादेशिक गटांबरोबर असलेल्या संबंधांमध्ये सार्क, इब्सा, ब्रिक्स, बिम्स्टेक, असियान आदी प्रादेशिक गटांबरोबरच्या संबंधांचा अभ्यास करावा. तसेच जागतिक व्यापार संघटना, जी-२०, संयुक्त राष्ट्र संघ, एशियन डेव्हलपमेंट बँक, ईस्ट एशिया समीट, अ‍ॅपेक ओईसीडी नाटो आदी आंतरराष्ट्रीय गटांसोबतच्या संबंधांविषयी तयारी करावी. उपरोक्त संबंध, सीमावाद, बौद्धिक संपदा अधिकार, जागतिक पर्यावरणीय वाटाघाटी, व्यापारविषयक वाटाघाटी व विवाद, दहशतवादाशी सामना, संरक्षण व सुरक्षाविषयक करार, जागतिक शांतता आदी बाबींच्या अनुषंगाने पाहणे महत्त्वपूर्ण ठरते. भारत व संयुक्त राष्ट्र संघ संबंध अभ्यासताना, भारताचे संयुक्त राष्ट्र संघातील योगदान पुढील बाबींच्या अनुषंगाने करावे. उदा. शांतता मोहिमांमधील सहभाग, सुरक्षा परिषदेचा विस्तार व भारताचे सुरक्षा परिषदेचा विस्तार व भारताचे सुरक्षा परिषदेच्या सदस्यत्वासाठी प्रयत्न.

विकसित व विकसनशील देशांच्या धोरणांचा भारताच्या हितसंबंधांवर होणारा परिणाम उदा. अमेरिका-इमिग्रेशन विधेयक, एच १बी व्हिसा, बौद्धिक संपदा अधिकार याबाबतची धोरणे, तसेच सौदी अरेबिया, चीन इ. देशांची देशांतर्गत धोरणे भारतावर कसा परिणाम करतात. विविध देशांमध्ये वास्तव्यास असणारे परदेशस्थ भारतीय नागरिक यासंबंधींच्या ओसीआय, पीआयओ, अनिवासी भारतीय, नागरिकत्वासंबंधीचे मुद्दे इ. बाबींचे आकलन करून घ्यावे. यानंतर भारतातील त्यांचे सांविधानिक अधिकार, वैधानिक तरतुदी उदा. मतदानाचा अधिकार, ओसीआय व कार्डाचे सम्मीलीकरण आदी बाबी अभ्यासाव्यात. परदेशस्थ भारतीयांचे भारतासाठीचे योगदान, ते वास्तव्य करीत असलेल्या देशातील समस्या, विविध घटना, घडामोडी, राजवटी, धोरणे कशा प्रकारे भारताच्या हितसंबंधांना प्रभावित करतात हे पाहणे सयुक्तिक ठरेल. परदेशस्थ भारतीय कामगारांच्या संरक्षणासाठी व कल्याणासाठी भारत सरकार राबवत असलेल्या योजना, ट्रॅक २ डिप्लोमसीतील त्यांचा सहभाग आदी मुद्दे पाहणे आवश्यक आहे. आंतरराष्ट्रीय पातळीवर महत्त्वपूर्ण संघटना, संस्था व फोरम कार्यरत आहेत. उदा. संयुक्त राष्ट्र संघ व त्यातील युनेस्को, जागतिक आरोग्य संघटना, युनिसेफ आदी निकाय, त्यांची रचना, उद्दिष्टय़े पाहावीत. याबरोबर जागतिक व्यापार संघटना, आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधी, जागतिक बँक यांसारख्या आíथक व व्यापारविषयक संघटना, त्यांची रचना आदींचे अध्ययन करावे.

परराष्ट्र धोरण, आंतरराष्ट्रीय संबंध या घटकाच्या मूलभूत आकलनाकरिता इंडिया सिन्स इंडिपेंडन्स, या  एनसीआरटीच्या क्रमिक पुस्तकाबरोबरच नॅशनल बुक ट्रस्टने प्रकाशित केलेले इंडियाज फॉरेन पॉलिसी – व्ही. पी. दत्त, पॅक्स इंडिका – शशी थरुर व  इंडियाज फॉरेन पॉलिसी चॅलेंज अ‍ॅण्ड स्टट्रेजी रिथिकिंग – राजीव व सिक्री हे संदर्भग्रंथ उपयुक्त आहेत. आंतरराष्ट्रीय संघटनांविषयक मूलभूत आकलनाकरिता बाजारात उपलब्ध कोणतेही एक गाइड पुरेसे ठरते.

समकालीन स्वरूपामुळे आंतरराष्ट्रीय संबंध व परराष्ट्र धोरण या अभ्यासघटकांची तयारी नियमितपणे करावी लागते. याकरिता दररोज वृत्तपत्रे, मासिके तसेच सरकारी संकेतस्थळांवर प्रसिद्ध होणारे या विषयाशी निगडित लेख वाचावेत. यासाठी ‘द िहदू’, ‘इंडियन एक्स्प्रेस’ आदी वर्तमानपत्रे उपयुक्त आहेत. ‘इंडियन एक्स्प्रेस’मध्ये आंतरराष्ट्रीय संबंधांवरचे अभ्यासक सी. राजामोहन यांचे लेख पाहावेत, याबरोबरच वर्ल्ड फोकस मासिक, परराष्ट्र मंत्रालयाचे संकेत स्थळ, परराष्ट्र मंत्रालयाचा वार्षकि अहवाल आदी स्रोत पाहणे श्रेयस्कर ठरते.