शिवाजी काळे
जागतिकीकरण म्हणजे जगाच्या वाढत्या आर्थिक, तंत्रज्ञान आणि सामाजिक स्वरूपातील परस्परावलंबनाच्या प्रक्रियेतून उद्भवणारे बदल. आर्थिक जागतिकीकरणात व्यापार, गुंतवणूक, आणि आंतरराष्ट्रीय आर्थिक संस्थांच्या भूमिकेचा समावेश होतो. तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे जगातली माहिती, नवकल्पना, आणि संस्कृतींचे आदान-प्रदान सुलभ झाले आहे. सामाजिक जागतिकीकरणाने विविध संस्कृती, जीवनशैली आणि विचारांच्या प्रभावामुळे समाजात बदल घडवले आहेत. जागतिकीकरणामुळे देशांच्या आंतरराष्ट्रीय संबंधांत सुधारणा झाली आहे आणि विविध क्षेत्रांमध्ये सहकार्य वाढले आहे.
प्राचीन व वसाहत काळातील जागतिकीकरण :
प्राचीन काळात जागतिकीकरणाचा प्रारंभ व्यापार आणि प्रवासाच्या माध्यमातून झाला. भारतात व्यापाराच्या मार्गांनी (सिल्क रोड, समुद्री मार्गांद्वारे) विविध संस्कृतींचा प्रवेश झाला. भारतीय मसाले, कापड, आणि हिरे यांची ख्याती जगभर होती. वसाहत काळात ब्रिटिश, पोर्तुगीज आणि डच साम्राज्यांनी आपल्या व्यापारी आणि राजकीय हितासाठी भारतीय समाजावर प्रभाव टाकला. या काळात भारतीय समाजाच्या संरचनेत आणि जीवनशैलीत महत्त्वपूर्ण बदल घडले. इंग्रजी शिक्षण प्रणालीचा प्रारंभ, रेल्वे आणि टेलिग्राफ सारख्या सुविधा आणि आधुनिक कायदा प्रणाली यांचा उदय झाला.
आधुनिक काळातील जागतिकीकरण :
(१९५०-१९९० आणि १९९० ते वर्तमान काळ )
१९५०-१९९० या काळात जागतिकीकरणाच्या प्रक्रियेतून सोव्हिएत संघ आणि अमेरिका यांच्यातील शीतयुद्धाच्या काळात आंतरराष्ट्रीय व्यापार आणि तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीवर मर्यादा आल्या. परंतु १९९० नंतर उदारीकरण, खासगीकरण, आणि जागतिकीकरणाच्या (LPG) धोरणाने भारतात मोठे आर्थिक आणि सामाजिक बदल घडवले.
WTO, IMF सारख्या आंतरराष्ट्रीय संस्थांच्या मार्गदर्शनाखाली भारतीय अर्थव्यवस्था जागतिक बाजारपेठेत सामील झाली. यामुळे औद्याोगिकीकरण, माहिती तंत्रज्ञान, आणि सेवा क्षेत्रात मोठी प्रगती झाली. भारताच्या आर्थिक विकासाच्या दरात वाढ झाली आणि जागतिक पातळीवर भारतीय कंपन्यांची उपस्थिती वाढली.
हेही वाचा >>> स्कॉलरशीप फेलोशीप : उच्च शिक्षणाच्या स्वप्नांना बळ देणारी ‘खुशबू शिष्यवृत्ती’
भारतीय समाजावर जागतिकीकरणाचा प्रभाव
समाज रचना : जागतिकीकरणामुळे भारतीय समाजाच्या संरचनेत मोठे बदल झाले आहेत. पारंपरिक संयुक्त कुटुंब पद्धतीचा ऱ्हास होऊन आणखी विभक्त कुटुंबांची संख्या वाढली आहे. वाढत्या शहरीकरणामुळे गावातील लोकसंख्या कमी होत आहे, ज्यामुळे ग्रामीण समाजावर परिणाम झाला आहे. आधुनिक जीवनशैलीमुळे पारंपरिक मूल्यांचा ऱ्हास होऊन नवी विचारसरणी अंगीकारली जात आहे. नवीन तंत्रज्ञानामुळे आणि सोशल मीडियाच्या वापरामुळे व्यक्तींमधील संवादाच्या पद्धती बदलल्या आहेत.
धर्मावर प्रभाव : जागतिकीकरणामुळे धर्माच्या क्षेत्रातही बदल झाले आहेत. विविध धर्म, पंथ आणि सांस्कृतिक प्रभावांनी धार्मिक सहिष्णुता वाढवली आहे. परंतु, जागतिकीकरणामुळे धर्माच्या क्षेत्रात काही वेळा सांस्कृतिक संघर्षही निर्माण होतो. धर्मांतराचे प्रश्न, धार्मिक उन्माद आणि धार्मिक आक्रमकता यांसारख्या समस्यांमुळे समाजात तणाव निर्माण होतो. परंतु, जागतिकीकरणामुळे विविध धर्मांच्या विचारांचे आदान-प्रदानही सुलभ झाले आहे.
शिक्षणावर प्रभाव : जागतिकीकरणामुळे शिक्षण क्षेत्रात मोठे बदल झाले आहेत. आंतरराष्ट्रीय दर्जाचे शिक्षण, नवीन तंत्रज्ञान, आणि अध्ययन पद्धतींचा वापर वाढला आहे. परदेशातील विद्यापीठांमध्ये शिकण्यासाठी विद्यार्थ्यांची संख्या वाढली आहे. डिजिटल शिक्षणाच्या प्रगतीमुळे शिक्षणाची गुणवत्ता आणि उपलब्धता सुधारली आहे. विविध आंतरराष्ट्रीय शैक्षणिक उपक्रमांमुळे भारतीय विद्यार्थ्यांना नवीन संधी उपलब्ध झाल्या आहेत. ऑनलाइन शिक्षण आणि ई-लर्निंगच्या माध्यमातून शिक्षणाची पद्धत अधिक सुलभ झाली आहे.
महिलांवर प्रभाव : जागतिकीकरणामुळे महिलांच्या जीवनात मोठे बदल झाले आहेत. महिलांना रोजगाराच्या संधी उपलब्ध झाल्या आहेत, परंतु त्याचबरोबर घरगुती जबाबदाऱ्या आणि कामाचा ताणही वाढला आहे. महिला सक्षमीकरणाच्या उपक्रमांमुळे महिलांची स्थिती सुधारली आहे, परंतु अजूनही लिंगभेदाच्या समस्या कायम आहेत. स्त्रिया आता शिक्षण, व्यवसाय, आणि राजकारण या क्षेत्रात पुढे येत आहेत. जागतिकीकरणामुळे महिलांना नवनवीन व्यवसायांच्या आणि उद्याोजकतेच्या संधी उपलब्ध झाल्या आहेत.
मुलांवर प्रभाव : जागतिकीकरणामुळे मुलांच्या शिक्षण, आरोग्य, आणि जीवनशैलीत बदल झाले आहेत. तंत्रज्ञानाच्या वाढत्या वापरामुळे मुलांच्या मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यावर परिणाम होतो. परंतु, जागतिकीकरणामुळे मुलांना विविध शिक्षणाच्या आणि खेळांच्या संधी उपलब्ध झाल्या आहेत. इंटरनेटच्या वापरामुळे मुलांना नवीन माहिती मिळवणे सोपे झाले आहे. परंतु, तंत्रज्ञानाच्या अतिवापरामुळे मुलांच्या सामाजिक कौशल्यांवर परिणाम होतो.
वृद्धांवर प्रभाव : जागतिकीकरणामुळे वृद्धांची स्थितीही बदलली आहे. पारंपरिक कुटुंबव्यवस्थेच्या ऱ्हासामुळे वृद्धांची काळजी घेणे कठीण झाले आहे. वृद्धांसाठी खासगी आणि सरकारी वृद्धाश्रमांची संख्या वाढली आहे. परंतु, वृद्धांना समाजात स्थान मिळवण्यासाठी अजूनही आव्हाने आहेत. सामाजिक सुरक्षेच्या योजना आणि वृद्धांसाठी विविध उपक्रमांमुळे वृद्धांची स्थिती सुधारण्याचे प्रयत्न होत आहेत. तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून वृद्धांना विविध सुविधा उपलब्ध झाल्या आहेत.
निष्कर्ष जागतिकीकरणामुळे भारतीय समाजात महत्त्वपूर्ण बदल घडले आहेत. परंतु, या बदलांच्या परिणामांवर विचार करणे गरजेचे आहे. यूपीएससी मुख्य परीक्षेत भारतीय समाजाच्या बदलत्या संरचनेवर आधारित प्रश्न विचारले जाऊ शकतात. या लेखाच्या आधारे विद्यार्थ्यांना जागतिकीकरणाच्या प्रभावाची सखोल समज प्राप्त होईल, ज्यामुळे परीक्षेत उत्तम उत्तर लिहिता येईल. जागतिकीकरणाचे विविध पैलू आणि त्याचा भारतीय समाजावर होणारा प्रभाव लक्षात घेऊन तयारी केल्यास विद्यार्थ्यांना परीक्षेत यशस्वी होण्यास मदत होईल.
