जीएस २ च्या बाबत एक बाब आपणास लक्षात घ्यायची आहे की या विषयातील अधिकाधिक प्रश्न हे चालू घडामोडींच्या आधारे विचारले जातात. वर्तमानस्थितीतील संदर्भ लक्षात घेवून या विषयाचा अभ्यास आपण करायला हवा. तरच आपल्याला या विषयातील अपेक्षित प्रश्न मिळू शकतात.
या पेपरमध्ये खालील घटकांचा समावेश होतो –
१. भारतीय राज्यघटना
२. प्रशासन
३. राज्यशास्त्र
४. सामाजिक न्याय
५. आंतरराष्ट्रीय संबंध
आयोगाद्वारे दिलेला अभ्यासक्रम
● भारतीय संविधान- ऐतिहासिक पार्श्वभूमी, उत्क्रांती, वैशिष्टे, सुधारणा, महत्त्वपूर्ण तरतुदी आणि मूलभूत संरचना.
● संघ व राज्ये यांची कार्ये व जबाबदाऱ्या संघराज्य रचनेशी संबंधित प्रश्न व आव्हाने, स्थानिक पातळीवर अधिकार आणि वित्त व्यवस्था यांचे प्रदान आणि त्यातील आव्हाने.
● विविध अंगामधील अधिकारांची विभागणी, वाद निवारण यंत्रणा व संस्था.
● भारतीय सांविधानिक योजनेची इतर देशांशी तुलना.
● संसद व राज्य विधानमंडळे- संरचना, कार्यप्रणाली, कामकाज चालविणे, अधिकार व विशेषाधिकार आणि यांपासून उद्भवणारे प्रश्न.
● कार्यपालिका, न्यायपालिका यांची रचना, संघटन आणि कार्ये, सरकारची मंत्रालये व विभाग, दबाव गट आणि औपचारिक/अनौपचारिक संघ आणि त्यांची राज्य व्यवस्थेमधील भूमिका.
या घटकावरील २०२४ मधील प्रश्न बघा –
प्र. ‘मंत्रिमंडळ व्यवस्थेच्या वाढीमुळे संसदीय वर्चस्व जवळजवळ दुर्लक्षित झाले आहे.’ स्पष्टीकरण द्या.
● लोकप्रतिनिधित्व अधिनियमाची ठळक वैशिष्ट्ये.
● विविध सांविधानिक पदांच्या नियुक्त्या, विविध सांविधानिक मंडळाचे अधिकार कार्य व जबाबदाऱ्या.
● वैधानिक, नियामक व विविध अर्धन्यायिक मंडळे.
● विविध क्षेत्रांमधील विकासासाठी सरकारी धोरणे व घटक यांचे संकल्पन व अंमलबजावणी करताना उद्भवणाऱ्या समस्या.
● विकास प्रक्रिया व विकास उद्याोग-अशासकीय संघटना, स्वयंसहायता गट, विविध गट व संघ, देणगीदार, धर्मादाय संस्था, संस्थात्मक व इतर हित संबंधित व्यक्ती यांच्या भूमिका.
● समाजातील दुबळ्या घटकांसाठी केंद्राच्या व राज्याच्या कल्याणकारी योजना आणि या योजनांची कामगिरी, यंत्रणा, कायदे, या दुबळ्या घटकांच्या संरक्षणासाठी व लाभासाठी गठीत केलेल्या संस्था व मंडळे.
● आरोग्य, शिक्षण, मानव संसाधन यासारख्या सामाजिक क्षेत्र / सेवाशी निगडीत घटकांच्या विकास व व्यवस्थापन संबंधातले प्रश्न.
● दारिद्रय व उपासमार यांच्याशी संबंधित प्रश्न.
या घटकावरील २०२४ च्या मुख्य परीक्षेतील खालील प्रश्न बघा –
प्र. गरिबी आणि कुपोषण हे एक दुष्टचक्र निर्माण करतात, ज्यामुळे मानवी भांडवल निर्मितीवर विपरीत परिणाम होतो. हे चक्र तोडण्यासाठी कोणती पावले उचलता येतील? (१५० शब्दात उत्तर लिहा.)
इथे हे लक्षात घ्यावयाचे आहे की दारिद्रय हा घटक जीएस ३ मधील भारतीय अर्थव्यवस्था या विषयात समाविष्ट आहे. परंतु जीएस २ मध्ये त्यासंबंधी धोरणांवर प्रकाश टाकला जातो तर जीएस ३ मध्ये संकल्पना व त्यांचे परिणाम व त्यासाठीच्या उपाययोजना महत्त्वाच्या ठरतात.
● प्रशासन, पारदर्शकता व उत्तरदायित्व, ई-प्रशासन:- उपयोजने, प्रतिमाने, यश, मर्यादा, व क्षमता यांबाबतचे महत्त्वाचे पैलू; नागरिकांची सनद, पारदर्शकता व उत्तरदायित्व आणि संस्थात्मक व इतर उपाययोजना.
● नागरी सेवांची लोकशाही मधील भूमिका.
● भारत आणि शेजारील राष्ट्र यांचे संबंध.
● द्विपक्षीय, प्रादेशिक व जागतिक गट आणि भारताचा समावेश असणारे आणि / किंवा भारताच्या हितसंबंधाला बाधा पोहोचवणारे करारनामे
● विकसित व विकसनशील देशांच्या धोरणांचा व राजकारणाचा भारताच्या हितसंबंधांवर आणि भारतीय भांडवलदारांवर होणारा परिणाम.
● महत्त्वाच्या आंतरराष्ट्रीय संस्था, अभिकरणे, मंच, त्यांची रचना व जनादेश.
वर उल्लेख केल्याप्रमाणे या विषयाशी संबंधित चालू घडामोडींवर विचारलेला २०२४ च्या मुख्य परीक्षेतील प्रश्न बघा – प्र. ‘एक राष्ट्र – एक निवडणूक’ या तत्त्वाच्या संदर्भात विविध समित्यांनी सुचविल्याप्रमाणे निवडणूक सुधारणांची आवश्यकता तपासा.
‘एक राष्ट्र – एक निवडणूक’ हा मुद्दा नियमितपणे चर्चेत असून त्यासंबंधीची माजी राष्ट्रपती रामनाथ कोविन्द यांच्या अध्यक्षतेखालील समितीच्या शिफारशी, याबाबतच्या सकारात्मक व नकारात्मक बाजू आपण जाणून त्यानुसार विश्लेषण आधीच तयार केले तर मुख्य परीक्षेत आपला आत्मविश्वास वाढतो.
संदर्भ साहित्य :
१. एनसीइआरटी ११ वी व १२ वी
२. इंडियन पोलिटी – एम. लक्ष्मीकांत
३. गव्हर्नन्स इन इंडिया – एम्. लक्ष्मीकांत
४. वर्ल्ड फोकस मासिक
५. जीएस २ – स्पॉटलाईट नोट्स
६. आंतरराष्ट्रीय संबंध -डॉ. शैलेन्द्र देवळाणकर
अभ्यासक्रम व गतवर्षीचे प्रश्न समजून नियमितपणे वृत्तपत्र वाचन इथे चांगले गुण मिळवून देवू शकते.
अपेक्षित प्रश्नांवर नियमितपणे लिखाण करून त्यातील उणिवांवर काम केल्यास यशाची शिखरे तुम्ही गाठू शकता.
महत्त्वाचे – ‘स्थानिक स्वराज्य संस्था’ अभ्यासक्रमातील हा घटक राज्यसेवा मुख्य परीक्षेसाठी समाविष्ट करण्यात आलेला आहे.
नोट – यूपीएससी मुख्य परीक्षेसाठीच्या अभ्यासक्रमात या शब्दांचा स्वतंत्रपणे समावेश जरी नसला तरी यासंबंधीचे प्रश्न आपण गतवर्षीच्या प्रश्नपत्रिकेत पाहू शकतो. यासंबंधी २०२४ च्या मुख्य परीक्षेतही प्रश्न विचारलेला आहे. पुढील प्रश्न बघा.
प्र. स्थानिक पातळीवर सुशासन प्रदान करण्यात स्थानिक संस्थांच्या भूमिकेचे विश्लेषण करा आणि ग्रामीण स्थानिक संस्थांचे शहरी स्थानिक संस्थांमध्ये विलीनीकरण करण्याचे फायदे आणि तोटे बाहेर काढा. (१५० शब्दांत उत्तर लिहा.)
sushilbari10 @gmail. com
