बारमाही: गुन्हेबाजार

पाच वर्षांपूर्वी, करोनामुळे जेव्हा जग अचानक थोडं थांबलं होतं, त्या सुमाराला मी एक ऑनलाइन चर्चासत्र ऐकलं. माझा प्रत्यक्ष संबंध नव्हता, पण मी संबंधितांना संपर्क केला आणि मला ते चर्चासत्र ऐकायला मिळालं. खूपच नवीन आणि गंमतशीर माहिती मिळाली. भारतीय दूरचित्रवाणी व्यवसायाशी संबंधित अनेक नामवंत, अर्थसाहाय्य पुरवणाऱ्या कंपन्यांचे प्रमुख, अनेक पुरस्कार सोहळ्यांचे प्रायोजक, मोठमोठ्या जाहिरात कंपन्यांचे वरिष्ठ यात सहभागी झाले होते. सध्याच्या काळात आणि भविष्यात भारतात विविध माध्यमांवर काय दाखवलं तर लोक बघतील, थोडक्यात ‘काय विकलं जाईल’ अशा स्वरूपाची ती चर्चा होती.

मंडळी कोटी आणि अब्ज याखाली काही बोलतच नव्हती. सगळा आकड्यांचा खेळ होता. आठ तासांच्या सत्रापैकी मी पाच तास लक्ष देऊन ऐकलं, त्यानंतर मात्र मला काहीही कळेना. मूळ प्रश्नाचं उत्तर मात्र मला फार महत्त्वाचं वाटलं. जगभरात दृश्य माध्यमांमध्ये सगळ्यात जास्त काय पाहिलं जातं, तर अर्थातच शारीरिक संबंधांवर आधारित गोष्टी, कारण ती माणसाची मूलभूत प्रेरणा आहे. आणि त्यानंतर गुन्हेगारीवर आधारित कार्यक्रम! क्राइम शोज्! सर्वानुमते ‘फक्त प्रौढांसाठी’ नंतर ‘क्राइम शोज’, मालिका, चित्रपट, ओटीटी सीरिज सर्वाधिक विकल्या जातात.

‘रहस्यकथा’ हा वाङ्मयप्रकार लोकप्रिय आहेच. अर्थातच रहस्य आणि त्यांची उकल या विषयासंबंधित काहीतरी ‘बघणं’ हा तितकाच रोमांचकारी अनुभव असतो. प्रणयरम्य, स्वप्नाळू, कल्पनारम्य कथांपेक्षा अनेकदा रहस्यकथा अधिक गुंतवून ठेवतात. त्यात काही प्रमाणात बुद्धीचा वापर असतो. प्रेक्षक अंदाज बांधतो. गुन्हा कुणी केला असेल, कसा केला असेल याचा विचार करतो. शेवटी त्याचा अंदाज बरोबर येतो तेव्हा त्याला आनंद होतो, तो चुकला तरीही एक उत्कंठावर्धक गोष्ट ‘पाहिल्याचा’ आनंद त्याला मिळालेला असतो. कथेच्या मुळाशी गुन्हा असतो, पण चित्रीकरणात वातावरणनिर्मितीवर भर दिलेला असतो. किंबहुना उत्तम ‘हॉरर’ चित्रपटांमध्येसुद्धा प्रत्यक्ष बीभत्स, किळसवाणी अशी दृश्य कमी असतात. दरवाजा किंचित उघडा असला की त्यामागे काहीतरी असेलच असं प्रेक्षकांना वाटतं, ते श्वास रोखून काहीतरी घडण्याची वाट बघतात, मग एक मोठा आवाज होतो, आपण दचकतो, आणि मग दरवाजामागे काहीच नाहीये हे कळतं. यात मनावर ताण निर्माण केलेला असतो, पण डोळ्यांना रक्त, मेलेला माणूस, मरतानाचा त्याचा चेहरा, त्याचा वेदनादायक मृत्यू असं काहीही दाखवलेलं नसायचं.

रहस्यकथांचा प्रेक्षकवर्ग खूप मोठा आहे, मी स्वत: त्यातली एक आहे. पण अलीकडे झालंय काय, प्रत्यक्ष गुन्हाच अधिकाधिक विस्तृत, उघडावाघडा आणि हिंस्त्र करून दाखवला जातो आहे. चित्रपट, मालिका, यांच्या जोडीला ‘ट्रू क्राइम’ किंवा गुन्ह्याबद्दलची संपूर्ण आणि खरी माहिती देणारे कार्यक्रम, यांचीही आता भर पडली आहे. अत्यंत आक्रमक, हिंसक इथपासून अतिशय थंड डोक्याने आणि निर्विकार चेहऱ्याने केलेल्या गुन्ह्यांपर्यंत सगळं उघड, स्वच्छ आणि तितक्याच थंडपणे दाखवलं जातं. आणि प्रचंड मोठ्या प्रमाणात लोक ते बघतायत. जाहिरातदारांनी त्यावरच पैसे लावावेत, एवढ्या मोठ्या प्रमाणात.

म्हणजे जी गोष्ट निषिद्ध, तिरस्करणीय, असामाजिक, अनैतिक, भयंकर, घृणास्पद असते, असं माणसाच्या जन्मापासून त्याच्या मनावर बिंबवलेलं असतं, ती बघायला, तो मोबाइल डेटा पॅक विकत घेतो, ओटीटी वाहिनींचे पैसे भरतो. स्वत:चा वेळ, शक्ती, मेंदू सगळं खर्च करतो. आणि खून, मारामाऱ्या, फसवणूक, छळ, अत्याचार हे सगळं स्वत:हून बघतो किंवा त्याला दाखवलं जातं. एका गुन्हेगारी विषयावरचं बटबटीत चित्रीकरण पाहिलं की मेंदू त्याला सरावतो आणि पुढचं त्याहून भयंकर दृश्य पाहतो. जे विकलं जातं तेच कोणताही दुकानदार अधिक नटवून सजवून विकतो. प्रेक्षक कोण, यावर हीच दृश्य किती अंगावर येणारी आणि किती उच्च अभिरुचीचं वेष्टन गुंडाळलेली दाखवायची, हे ठरतं. पण पिझ्झा ‘फाइव्ह स्टार’मध्ये विकला काय किंवा ‘उडप्या’कडे. त्यात असतो मैदाच.

सध्या समाजमाध्यमं तर या अशाच प्रकारच्या व्हिडीओंनी व्यापलेली आहेत. कुणीतरी कुणावर तरी गाडी घातली, चार लोकांनी भरदिवसा कुणाचा तरी रस्त्यात कोयता मारून खून केला, माणसाने प्राण्यांवर अत्याचार केले, इमारतीवरून फेकलं, पाण्यात ढकललं… अक्षरश: बजबजाट झालाय अशा प्रकारच्या दृश्यांचा. ‘अल्गोरिदम’ ही गणना करण्यासाठी वापरलेली एक प्रक्रिया आहे आणि तुम्ही जे बघता ते तुम्हाला वरचेवर दिसतं किंवा दाखवलं जातं. त्यामुळे अशा प्रकारचे दोन व्हिडीओ तुमच्यासमोर आले, तुम्ही ते बघितले की त्यानंतर काही काळ तुमच्या समोर अशीच दृश्ये येत राहतात. अधिक ग्राफिक, अधिक वर्णनात्मक, किळसवाणी, भीतीदायक. माणसाच्या मेंदूच्या एका घाणेरड्या, अंधाऱ्या, कोपऱ्याला खरवडणारी. आणि त्यातून त्याला ही अशी दृश्ये बघण्याची सवय लावणारी.

दोन प्रकारच्या गोष्टी बघितल्या जातात. एक तर आपल्या आयुष्याच्या खूप जवळचं. किंवा मग दुसरं, आपल्या आयुष्यापेक्षा संपूर्ण वेगळं, जे आपण कधीच पाहिलं नाहीये ते. हेलिकॉप्टरमधून उतरून धावत येणाऱ्या हिरोला ओवाळणारी आई, म्हणजे आपल्या नसलेल्या आणि असलेल्या आयुष्याची सर्वोत्कृष्ट सांगड! गुन्हेगारी मालिका किंवा चित्रपट याहून थोडे वेगळे असतात. माणसं आपल्या आजूबाजूची असतात. आपल्याचसारखी असतात. पण त्यांच्या आयुष्यात जे घडत असतं ते आपल्याला नको असतं. गुन्हेगारांना त्यांच्या कर्माची फळं भोगावी लागतातच, आपलं नाकासमोर चालणं कसं न्याय्य आणि योग्य आहे हे जाणवून बरं वाटतं.

गेल्या काही काळात चित्रपटसुद्धा जास्त हिंसक होऊ लागले आहेत. समाजात खरंच गुन्हेगारी वाढली आहे, माणसं जास्त निर्दय होत चालली आहेत, की हे असं बघणारी माणसं खूप आहेत म्हणून तसा ऐवज तयार केला जातोय हे कळेनासं झालंय. समाजात गुन्हेगारी वाढते आहे असं वाटून एक प्रकारची असुरक्षितता मनात घर करून राहते. रोजच्या जगण्यात आपण संशयी व्हायला लागतो. छोट्या छोट्या गोष्टींनी उत्तेजित होणं, घाबरणं, काळजी करणं, एकूणच भीतीत जगणं वाढत चाललं आहे. जरी या अशा प्रकारच्या कार्यक्रमांना प्रौढ प्रमाणपत्र दिलं तरी मुलंही हे सगळं बघत असतातच. त्यांच्या वाढीच्या वयात त्यांना असे चित्रपट दिसणं, अशी दृश्य दिसणं याचे त्यांच्यावर वेगळे आणि खूप जास्त गंभीर परिणाम होतात.

‘देवदास’ चित्रपटात, गमावलेल्या प्रेयसीच्या दु:खात नायक दारू प्यायला लागला असं दाखवलं, तेव्हा त्या काळच्या काही विचारवंतांनी त्याबद्दल आक्षेप घेतला होता. नायकाला दारूच्या आहारी गेलेला दाखवू नका, व्यसनांचं उदात्तीकरण करू नका, असं त्यांचं म्हणणं होतं. आता त्याही पलीकडे जाऊन नायक खून करतात, बायकांना मारतात, प्रेयसीला धमकावतात, रक्ताच्या नातेवाईकांना त्याच रक्ताच्या थारोळ्यात सोडून जातात, आणि आपण ते सगळं बघतो! चित्रपटगृहात जाऊन तिकीट काढून बघतो, ते सिनेमे हिट करून देतो. का?

चांगली माणसं गुन्हे करत नाहीत, हा विचारच आता बदलला आहे. गुन्हेगारसुद्धा माणूसच आहे, त्याच्याकडून चुका होऊ शकतात, या सर्वसामायिक चांगुलपणाचा विचार जोरकसपणे पुढे आला आहे. चुका करणं, कायद्याचं उल्लंघन करावंसं वाटणं, हाही मनुष्य स्वभावाचा एक भाग आहे अशी त्याला सामाजिक मान्यता मिळते आहे. त्यामुळे गुन्हेगारीचं, कायद्याचं उल्लंघन करण्याचं सामान्यीकरण होतंय का, याची भीती वाटते. सीसीटीव्हीतील फूटेज हा प्रकार गेल्या काही काळात उदयाला आलाय, ज्यात सार्वजनिक ठिकाणच्या सीसीटीव्ही कॅमेऱ्यात बंदिस्त झालेले व्हिडीओ किंवा छब्या असतात. अत्यंत घाणेरडे आणि प्रत्यक्ष घटनास्थळी असल्याचा अनुभव देणारे हे व्हिडीओ असतात. पोलीस यंत्रणांसाठी हे अत्यंत गरजेचं असतं कारण त्यातून बहुतेक गुन्ह्यांची उकल व्हायला मदत होते. पण आता हे व्हिडीओसुद्धा सरेआम झाले आहेत. ‘खालील दृश्यांमुळे तुमचं मन विचलित होऊ शकतं’ असं लिहून त्यांची जबाबदारी संपते. पण पाकिटावर सिगरेट ओढू नका, असं लिहिल्यावरसुद्धा ओढणारे ओढतातच. ही दृश्यं तुमच्या मनावर कायमचा आघात करून गेलीच, तर ते तुम्ही निस्तरा!

मला ओळखणाऱ्यांना हे माहीत आहे की, मी अनेक वर्षं बंद जागांबद्दलच्या भीतीनं ग्रस्त होते. या भीतीमागचं कारण केवळ एक बातमी हे होतं. माझ्या वाढीच्या वयात एकदा ‘बंगळूरुमध्ये राहणाऱ्या शकिरे खलिली या बाईच्या हत्येचं दृश्य’ मी बातम्यांमध्ये पाहिलं, तिला एका पेटीत बंद करून कसं जिवंत पुरलं होतं याचं रसभरीत वर्णन मी ऐकलं आणि त्या दिवसापासून मला ‘उद्वाहक यंत्रा’ची म्हणजे ‘लिफ्ट’ची किंवा कोणत्याही बंद जागेची भीती वाटू लागली. पुढे एकेका इमारतीचे ४५ मजले चढून जाऊ लागले तेव्हा मात्र जवळच्यांनी यावर उपचार घेण्याबद्दल सुचवलं आणि आता अथक प्रयत्नांनंतर माझी ती भीती बऱ्याच अंशी कमी झाली आहे.

गुन्हेगारी सिनेमे, नाटकं, कार्यक्रम, समाजाला माणसाचा एक अत्यंत हिंस्रा, क्रूर, विकृत, विद्रूप चेहरा दाखवतात. हा चेहरा अस्तित्वातच नाही असं म्हणणं हा भाबडेपणा आहे. पण म्हणून आपण सतत तोच चेहरा बघावा का, हा ज्याचा त्याचा प्रश्न आहे. कधी तरी जेवणात मिरचीही खावीशी वाटते तसं कधी तरी गूढ, रहस्यप्रधान, भयप्रधान काही तरी बघावंसं वाटणं स्वाभाविक आहे. पण त्या पलीकडचा हिंस्रापणा दाखवणं आणि बघणं आटोक्यात आणायला हवं. याचे दूरगामी परिणाम असतात. भयंकर विकृती आणि संहाराच्या घाणीत सुंदर काहीतरी बघायला हवं. ‘लाइफ इज ब्यूटिफुल’सारख्या चित्रपटात आपल्या मुलाला युद्धाची भीती वाटू नये म्हणून एक बाप शेवटपर्यंत प्रत्येक गोष्ट हा एका खेळाचा भाग आहे, असं त्याला भासवत राहतो. सिनेमा संपला की त्यातलं भीषण वास्तव नाही, तर अत्यंत सुंदर आणि तरल नातं लक्षात राहतं. असं काही तरी बघू या. आपल्या आणि सामाजिक स्वास्थ्यासाठीही.

बाजारात असंख्य गोष्टी असतात, आपण काय विकत घ्यायचं आपणच ठरवतो न!