‘गीतांजली’तले रवींद्रनाथ

मराठी साहित्याच्या साठोत्तरी वाटचालीत वैविध्यपूर्ण साहित्यिक प्रवाहांना सामावून घेणारे, त्यांचा जाणीवपूर्वक शोध आणि वेध घेणारे सव्यसाची प्रकाशकही याच काळात निर्माण झाले. त्याचबरोबर साहित्याला सर्जनशील दृश्यात्मक साज चढवून त्याच्या निर्मितीमूल्यांत भर घालणारे मर्मज्ञ चित्रकारही याच दरम्यान उदयास आले. साहित्याच्या बरोबरीने.. कधी त्याहीपल्याड जात या चित्रकारांनी मराठी वाङ्मय समृद्ध केले. या सृजनप्रक्रियेचा मागोवा घेणारा खास विभाग…

पाश्चिमात्य जगतात ‘गीतांजली’ला अनपेक्षित, भरभरून प्रतिसाद मिळाला. रवींद्रनाथांची तुलना डान्टे, शेक्सपीअर अन् गोथेसारख्या महनीयांसोबत होऊ लागली. ज्या देशात या साहित्यकारांच्या तुलनेचा कवी जन्माला येऊ शकतो, तो देश केवळ वसाहतीपेक्षा निश्चित वेगळा आहे. रवींद्रनाथांच्या ‘गीतांजली’तील भाव भारतीयांना नवीन नव्हता; परंतु अमेरिकन समाजाला त्याचे न्यून नेमके माहीत होते. जी उदात्तता रवींद्रनाथ आपल्या काव्यात प्रकट करतात, ती आपल्या जाणीव-नेणिवेच्या पातळीवरही उमटणे शक्य नाही, याचे भान त्यांना होते. खरं तर उदात्तता ही मनोवस्था असते, लेखनाची शैली नव्हे. म्हणून प्रत्येक काव्य उदात्त बनत नाही.
रवींद्रनाथ, थोडक्यात सांगायचे म्हणजे, त्या काळातील, त्या समाजाचे अव्यक्त नि:शब्द भाव नेमकेपणाने शब्दरूप करीत होते. तेथील बुद्धिवंत जो विचार करीत होते, पण तो शब्दबद्ध करू शकत नव्हते. ते आपसूकच रवींद्रनाथ आपल्या काव्यातून प्रतिबिंबित करीत होते. आपल्या आशा-आकांक्षा, स्वप्नं, विश्वास, श्रद्धा, प्रेम या साऱ्याच गोष्टींचे मूल्यांकन, पुनर्मूल्यांकन, परीक्षण, पुनर्परीक्षण गीतांजलीच्या निमित्ताने करण्याची संधी पाश्चिमात्य समाजाला मिळाली.
ज्या ‘गीतांजली’चे असे सार्वत्रिक स्वागत झाले, तिला नोबेल पारितोषिक मिळणे यथायोग्य होते. भारतीयांसाठी ही गोष्ट अनेक अर्थानी महत्त्वाची होती. या घटनेने भारतीय समाजमनाला विलक्षण उभारी मिळाली. भारतीय संस्कृतीचे सत्व अन् स्वत्व अधोरेखित करणारी ही घटना होती. अशाच घटना देशाला राष्ट्ररूप देत असतात. एक भौगोलिक तुकडा म्हणजे राष्ट्र नव्हे, तर त्या जमिनीवर राहणाऱ्या लोकांचा ‘सामायिक अनुभव’ म्हणजे राष्ट्र. अनुभव भलेबुरे कसेही असोत, ते राष्ट्राची वीण घट्ट करीत जातात. या खंडप्राय देशाला राष्ट्र म्हणून ओळख मिळवताना, गुलामगिरीमुळे आलेला न्यूनगंड दूर सारताना, आपले विस्कळीत अस्तित्व सावरताना, सांधताना रवींद्रनाथांचे काव्य जगाकडून स्वीकारले जाणे, त्याला नोबेल मिळणे, या घटनेची नक्कीच मदत झाली. रवींद्रनाथांचे चाहते, अभ्यासक ‘गीतांजली’ला त्यांची सवरेत्कृष्ट साहित्यकृती नक्कीच मानणार नाहीत. ‘गीतांजली’ रवींद्रनाथांची एक भावावस्था दाखविणारे काव्य आहे. त्याच्या पलीकडेही रवींद्रनाथ आहेतच. इंग्रजी गीतांजलीमुळे रवींद्रनाथांना अन् भारताच्या साहित्य परंपरेला जगन्मान्यता मिळाली, हे मात्र खरे.
रवींद्रनाथांना मिळालेला पुरस्कार हा त्यांच्या प्रतिभेचा, तत्त्वज्ञानाचा, त्यांच्या साहित्यिक योगदानाचा, तसेच त्यांच्या काव्यातील उदात्तता, वैश्विकता यांचा विचार करून देण्यात आला होता. परंतु यानिमित्ताने ज्या प्रतिक्रिया पाश्चिमात्य जगतातून आल्या, त्या भारताबद्दल आणि एकंदरच आशिया खंडाबद्दलच्या पूर्वग्रहदूषित दृष्टिकोनामुळे आलेल्या होत्या. त्यातच आंतरराष्ट्रीय राजकारण, वसाहतींचे धोरण, भारतीय बाजारपेठ आणि पाश्चिमात्य राष्ट्रांमधील स्पर्धा यांची पाश्र्वभूमी या प्रतिक्रियांमागे होती. एझरा पाउण्ड हा कवी रवींद्रनाथांचा साक्षेपी टीकाकार होता. तो आपली खंत व्यक्त करताना म्हणाला की, ‘अमेरिका हा खंड या कवीला समजून का घेत नाही? त्यांच्या कवितांना कविता म्हणून का स्वीकारत नाही? त्यांना तुम्ही राष्ट्रध्वजावरील ताऱ्यांप्रमाणे नव्हे, तर प्रत्यक्ष आकाशातील ताऱ्यांकडे पाहावे, तसे पाहावे.’ एका फ्रेंच लेखकाने लिहिले की, ‘या योग्यतेचा कवी आजवर पाश्चिमात्य जगताला ठाऊक नव्हता, हीच मानवाची मर्यादा स्पष्ट करणारी गोष्ट आहे.’ स्वीडिश अकादमीचे एक सदस्य हॉलस्टॉर्म यांनी ‘गीतांजली’वर लेख लिहिले. वेरनेर वान हेडेनस्टॅम या लेखकाने ‘गीतांजली’वर लिहिलेल्या रसग्रहणाने रवींद्रनाथांची बाजू अधिकच बळकट झाली होती. त्यांच्या मते, ‘गेल्या पाव शतकात इतकी सुंदर गाणी लिहिली गेलेली नव्हती. त्यातील उदात्त भावना व विचार, अंत:करणाची निर्मळता, अनुरूप शैली यामुळे गीतांजलीमध्ये क्वचितच आढळणारे आध्यात्मिक सौंदर्य आहे.’ प्रख्यात कादंबरीकार हालडोर हॅक्नेस म्हणतो की, ‘गीतांजलीने नव्या प्रकारच्या कविता लिहिण्यास प्रेरणा दिली. युरोपातील छोटय़ा देशांमध्येदेखील गद्य कविता लिहिण्यास सुरुवात झाली.’
युरोप-अमेरिकेमधून संमिश्र प्रतिक्रिया येत असताना जपान व चीन यांना ‘पौर्वात्यांचा पश्चिमात्यांवरील विजय’ असे काहीसे वाटत होते. भारतात अर्थात आनंद व अभिमानाची लहर उमटणे स्वाभाविक होते. आजवर कवी-राष्ट्रनेता म्हणून माहीत असलेले रवींद्रनाथ नोबेल मिळाल्यानंतर भारतीय संस्कृतीचे प्रतीक म्हणून भारतात आणि जगभर स्वीकारले गेले.
‘गीतांजली’चा साहित्यकृती म्हणून विचार करताना रवींद्रनाथांच्या समग्र जीवनदृष्टीच्या आधारे त्यांच्या साहित्य- व्यवहाराच्या साखळीत अन् भारतीय साहित्य, संस्कृतीच्या पाश्र्वभूमीवर तिचा विचार करावा लागतो. एडवर्ड थॉम्पसन म्हणतो तसे रवींद्रनाथांची कविता अथपासून इतिपर्यंत त्यांच्या आत्म्याचे प्रतिबिंब आहे. ‘गीतांजली’त आढळणारी प्रगाढ शांती अन् संतुलित भावावस्था- ज्यामुळे या कविता पाश्चिमात्यांना भावल्या- त्या रवींद्रनाथांच्या अनुभूतीचा हिस्सा होत्या. रवींद्रनाथ ज्या कालखंडाचे अपत्य आहेत, ज्या परंपरेची एक कडी आहेत, जो संस्कार त्यांच्यावर झाला आहे, त्या काळाचे, परंपरेचे, संस्कारांचे भान ठेवून त्यांच्या कवितांचा अभ्यास करावा लागतो. अर्थात एवढेच पुरेसे नाही. टी. एस. इलियट म्हणतो त्याप्रमाणे परंपरा व व्यक्तिगत प्रतिभा एकमेकांना प्रभावित करीत असतात.. समृद्ध व संपन्न करत असतात. या तत्त्वाप्रमाणे परंपरेच्या मुशीतून रवींद्रनाथांचे काव्य मातीशी इमान राखत रुजले, वाढले, तरी त्यांच्या वैयक्तिक प्रतिभेने ते अनोख्या रंगांनी, गंधांनी सजले. भारतीय तत्त्वचिंतनाचा, लोकगीत-संगीताचा, बाऊल गीतांचा, सुफी तत्त्वज्ञानाचा, आधुनिक साहित्यविचारांचा संस्कार त्यांच्यावर झालेला दिसतो. येथे ‘प्रभाव’ हा शब्द न वापरता, ‘संस्कार’ शब्द वापरलाय. (व्यक्तीवर प्रभाव पडतो. तो टिकतो किंवा विरतो. मात्र, संस्कारांचे अभिसरण होते.) जयदेव-चंडिदासाची गाणी ऐकत, निसर्गाशी गुज करीत मोठय़ा होणाऱ्या मुलाच्या संवेदना, कल्पनाशक्ती कशी विकसित होईल याची कल्पना करता येऊ शकते. रवींद्रनाथांच्या काव्याचे विषय अनंत. तुलनेने भिन्न. रवींद्रनाथांना ‘जीवनाचे कवी’ म्हटले जाते. (खरं तर त्यांना ‘नदीचे कवी’ असे कोणीतरी संबोधले आहे.) नदी आणि जीवन दोघांतही कितीतरी प्रवाह मिसळलेले असतात. दोघांच्या आपल्या स्वत:च्या भाव-अवस्था असतात.
रवींद्रनाथ जे जगले, ते ते कवितेत मांडत गेले. ते काव्य प्रत्यक्ष जगले. त्यांनी आपल्या स्वत:च्या अनुभूती इतक्या निखळपणे, प्रांजळपणे, पारदर्शकपणे प्रकट केल्यात, की त्यांची कविता, त्यांची गीते सगळ्यांची अन् प्रत्येकाची झाली. रवींद्रनाथांच्या सर्व कृती-उक्तींमागील प्रेरणा एकच- प्रेम. हा कवी एका कवितेत म्हणतो, ‘मी या जगात नसेन तेव्हा हे तरुवरा, तू साऱ्यांना सांगत जा- हा कवी केवळ प्रेम करतच जगला.’ त्यांनी जे जे केले ते प्रेमाने.. प्रेमासाठी. सारे काही सुरात. (प्रेमाला बेसूरता मान्य नाहीच.) रवींद्रांचे नाते शब्दांशी आहे, सुरांशी आहे, नादाशी आहे, रंग-गंधांशी आहे. रवींद्रनाथ निर्गुण-निराकाराची अनुभूती घेऊ शकतात, तसेच सगुण-साकाराला आनंदाने, मनोभावे सामोरे जातात. त्यांच्या विचारसरणीत द्वैत आणि अद्वैत दोन्हीही तत्त्व-विचारांचे अद्वैत साधले गेले आहे. नाही तरी एका रवींद्रनाथात किती रवींद्रनाथ दडले आहेत, असा अचंबित करणारा प्रश्न पडावा असा हा माणूस. पुलं त्यांना म्हणूनच ‘पूर्ण पुरुष’ म्हणत असावेत.
भक्तीसाहित्याची एक सघन, संपन्न परंपरा भारतात आदिकाळापासून आहे. रवींद्रनाथांनी ‘गीतांजली’च्या रूपात त्यात भर घातली. रवींद्रांच्या या भक्तिकाव्याचे वेगळेपण कोणते? तर- ‘गीतांजली’तील कविता या ईश्वराबद्दलच्या कविता नाहीत, तर ‘ईश्वरपणा’बद्दलच्या आहेत. ‘ईश्वर’ या संकल्पनेसोबत धर्म ही संकल्पना येते. मात्र, ‘ईश्वरपणा’सोबत त्याची अनुभूती येते. ही अनुभूती सापेक्ष असते. निरपेक्ष असते. ती प्रवाही आहे. त्यामुळे ‘गीतांजली’तील ‘तो’ दूरचा, परका नाही वाटत, तर तो आपल्या सभोवतालातील एक, जवळचा, खूपदा स्वत:मध्येच दडलेला असा आहे. ‘गीतांजली’तील ‘तो’ प्रत्येकाच्या अनुभूतीच्या कक्षेत येतो. ही अनुभूती माणसासारखी, माणसाइतकीच चैतन्यशील आहे. रवींद्रनाथ हे ‘ईश्वरपण’ आपल्या खास शैलीतून, भाषेतून व्यक्त करतात. त्यांची भाषा नाद असलेली, सूर असलेली आहे. मंगेश पाडगावकर म्हणतात तशी ती सर्वस्वाची भाषा आहे. शब्द तेच, पण खोल खोल आत असलेले ओल घेऊन आलेले. म्हणूनच रवींद्रनाथ जे सांगतात ते आत आत झिरपत जाते. रवींद्रनाथांची कविता वाचता येते, गाता येते, अनुभवता येते. रवींद्रनाथ शब्दांपलीकडील मौनाची भाषा जाणतात. विलक्षण उत्कट भाव त्या मौनाच्या भाषेतून व्यक्त करतात.
यासोबतच रवींद्रनाथांची गीतांजली ही ‘मी’ व ‘तो’ यांच्या संबंधांवर प्रकाश टाकते. माणूस व विश्व यांच्यातील परस्परसंबंधाचा वेध घेणे ही मानवी आदिम वृत्ती आहे. ‘मी कोण?’ या प्रश्नाचे उत्तर शोधताना ‘तू कोण?’ या प्रश्नाची उकल करावी लागते. माझे ‘मीपण’ तुझ्या ‘अस्तित्वा’शिवाय अधुरे, अपूर्ण आहे. या अधुरेपणाची, अपूर्णतेची जाणीव माणसाला पदोपदी येते. त्याला स्वत:ला सभोवतालचा निसर्ग, सजीव-निर्जीव, स्थूल-सूक्ष्म, लौकिक-अलौकिक यांना वेगळे करून स्वत:चे अस्तित्व अर्थपूर्ण करता येत नाही. माणसाचे असे बंधनात असणे, आणि या बंधनातून मुक्त होण्याचा त्याने प्रयत्न करणे- हे त्याच्या ‘जन्म-मृत्यू’ या दोन टोकांतील जीवनाला.. अस्तित्वाला अर्थ देत असते. ‘मी’ सत्य आहे, म्हणूनच ‘तू’देखील सत्य आहे. हा ‘तू’ साकार असतो, कधी निराकारपण असतो, हे खरं. हे चिंतन रवींद्रांच्या ‘गीतांजली’त प्रकट झालेलं आहे. हे चिंतन केवळ कुतूहलापोटी नव्हे, तर अनुभवाने सिद्ध झालेलं आहे. ‘गीतांजली’च्या कवितांमध्ये ‘मी’ व ‘तू’ यांत कधी द्वैत आढळते, तर कधी अद्वैत. मी कधी ‘प्रेयसी’, तर ‘तू’ प्रियकर असतो. ‘मी’ कधी ‘बासरी’, तर ‘तू’ त्यात प्राण फुंकणारा वारा ठरतो. कधी ‘तो’ निसर्गघटकांमध्ये, सर्वसामान्यांमध्ये असतो. त्याचे देणे अफाट असते. त्याचे अस्तित्व असण्या-नसण्याच्या पलीकडे असते. ‘या विश्वात मी एकटा आहे’ असे भारतीय तत्त्वपरंपरा मानत नाही. याउलट, ‘मी’ हा समाज, निसर्ग अन् ईश्वरीय चैतन्य- जे सर्वत्र, सर्व रूपांत प्रकटते- त्यांच्याशी जुळलेला असतो. ‘मी’ या अनादी, अनंत, अनाहर चैतन्याचा एक भाग आहे, तेच तत्त्व माझ्यातही विराजमान आहे, याची प्रचीती घेणे रवींद्रनाथांना शक्य झाले. हे शक्य होण्यासाठी ‘स्व’चे विसर्जन करणे त्यांना जमले. रवींद्रनाथ ‘स्व’चे विसर्जन करीत म्हणजे काय? सूर्योदय पाहताना सूर्य होणे, नदी पाहताना प्रवाह होणे, फूल पाहताना त्याच्या रंग-गंधात एक होणे. प्रेम करताना प्रेम व्हावे तसे त्यांचे होत असावे.
रवींद्रनाथ साऱ्याचा स्वीकार करतात. आनंदाचा, दु:खाचा, मीलनाचा, विरहाचा, हर्ष-खेदाचा. जगणे स्वीकारणे हा रवींद्रनाथांचा धर्म आहे. हा धर्म ‘गीतांजली’ मांडते. याच गुणवैशिष्टय़ांमुळे ‘गीतांजली’चा एवढय़ा उत्साहाने, उत्कटतेने स्वीकार झाला असावा. ‘गीतांजली’ आणखीन एका गुणवैशिष्टय़ामुळे विशेष ठरते. या कवितांमध्ये एक आस आहे.. एकरूप होण्याची आस. ही आस जितकी पारमार्थिक आहे, तितकीच मानवीयदेखील. ईश्वर हा रवींद्रनाथांसाठी भक्ती नव्हे, तर प्रेमाचा विषय आहे. प्रेमात असलेली मीलनाची अमिट आस त्या नात्याला कायम जिवंत, लसलशीत ठेवते.
‘गीतांजली’त प्रकट होणारा भाव, आशय व तो ज्या शब्दांत व्यक्त होतो ते शब्द वाचणाऱ्याला एक निर्मळ, सात्त्विक अनुभव देतात. डब्लू. बी. येट्स ‘गीतांजली’च्या प्रस्तावनेत नेमके असाच अनुभव मांडतात. त्यातील कविता कुठलाही मूड ल्यालेली असो- वाचून झाल्यानंतर एक प्रकारची शांती दरवळत राहते. त्यातील सुंदरता, त्यातील मांगल्य मनाची अवस्था अधिकाधिक उदात्त करीत जाते.
रवींद्रनाथ विश्वकवी आहेत याचा अर्थच मुळात ते वैश्विकतेचे गाणे गातात. साऱ्या विश्वाला समग्रतेने स्वीकारतात. त्यांना भेद मान्य नाही. सीमा मान्य नाही. बंधने मान्य नाहीत. निसर्गाने त्यांना अखंडता, सातत्य, समरसता शिकविली. त्यामुळे पोथीनिष्ठ विचारांचे साखळदंड, राष्ट्रा-राष्ट्रांतील सीमा, माणसा-माणसांतील भेद ते मान्य करीत नाहीत. रवींद्रनाथ म्हणतात..
‘का करावे बंद द्वार
कोणी नसे जेव्हा परके..’
असे म्हणताना रवींद्रनाथ साऱ्यांवर प्रेम करतात. त्यांच्या ‘आंतर-सौंदर्य-मुक्ती’ या त्रिमूर्तीचा पाया प्रेमच आहे. रवींद्रांची कविता मुळात प्रेमाचे ‘मेटॅफर’ आहे.
आज गीतांजलीला नोबेल पुरस्कार मिळून १०० वर्षे उलटलीत. त्यांची ‘गीतांजली’ अथवा इतरही कलाकृती कालजयी आहेत असे म्हणताना कुठला निकष लावावा? काव्याचा विषय, त्यांचा फॉर्म, त्यांतील भाषाशैली याचा विचार केला तर प्रत्येक काव्य कालजयी व वैश्विक ठरावे. परंतु असे होत नाही. ‘ईश्वर’ ही संकल्पना अनंत काळापासून अस्तित्वात आहे, म्हणून ईश्वरासंबंधीची प्रत्येक कविता, गीत, स्तोत्र हे सगळ्यांनाच सर्व काळ भावेल असे नाही. जगणं, प्रेम, मृत्यू हे मानवाचे नित्य अनुभवविषय असताना त्यावरील प्रत्येक कलाकृती काही कालजयी ठरताना दिसत नाही. मग यापलीकडे अजून काही आहे का- जे त्या काव्याला उदात्त, वैश्विक व कालजयी ठरवू शकेल?
याचे उत्तर आहे- ‘कवीची अनुभूती’! रवींद्रनाथांची अनुभूती त्यांच्या काव्याला उदात्त, वैश्विक व कालजयी बनवते. कवीची अनुभूती जर निखळ, प्रामाणिक असेल तर ते काव्य कालजयी ठरते. ‘सर्वात सुंदर गाणे आपुले.. आपल्या दु:खाचेच असते’ असं म्हणणारा शेले विषय, विचार, हेतू, कल्पना नव्हे, तर स्वत:ची अनुभूती व्यक्त करीत असतो.
‘हे जग सोडून जाण्याआधी सांगून जाईन काही,
जे पाहिले, जे अनुभवले, त्याची तुलना नाही’
या ओळींत रवींद्रनाथांचे जगण्यावर भरभरून केलेले प्रेम अन् मिळालेल्या आनंदाची अनुभूती व्यक्त होते. रवींद्रनाथ गीतांजलीमध्ये देवाचे देवत्व मिरवीत नाहीत, तर त्याची आलेली प्रतीती, अनुभूती शब्दांत पेरतात. ती अनुभूती रुजून येते अन् वाचकाच्या मनाला साद घालते. अनुभूतीची समानता किंवा अनुभूतीचा प्रत्यय, पुनप्र्रत्यय घेण्याची आदिम प्रवृत्ती त्या काव्याला कालजयी व वैश्विक बनविते. राधा-कृष्णावर लिहिले गेलेले कोणत्याही भाषेतील काव्य भारतीय मनाला अनादि अनंत काळापासून भावत आले आहे. कारण प्रेमाची वैयक्तिक अनुभूती राधा-कृष्णाच्या प्रतीकांतून व्यक्त झालेली असते. रवींद्रांचे काव्य ‘राधा-कृष्णाच्या मोहिनीप्रमाणे अजर आहे, सुंदर आहे, नित्यनूतन आहे. म्हणूनच कालजयी आहे!