विश्लेषण : काळ्या बिबट्यांपाठोपाठ महाराष्ट्रात प्रथमच सापडला पांढरा बिबट्या… काय आहेत मेलानिस्टिक आणि अल्बिनो प्राणी?

‘मेलानिझम’ म्हणजे काय?

मेलेनिन हे वन्यजीवांसह अनेक प्राण्यांच्या फर, पंख, त्वचा आणि डोळ्यांमधील रंगासाठी जबाबदार असलेले प्राथमिक रंगद्रव्य आहे. ‘युमेलॅनिन’ आणि ‘फेओमेलॅनिन’ या दोन मुख्य स्वरूपात आढळते. ‘युमेलॅनिन’ हे काळा, तपकिरी आणि राखाडी असे गडद रंग निर्माण करते. तर ‘फेओमेलॅनिन’ हे हलके, लालसर किंवा पिवळे रंग निर्माण करते. ‘मेलेनिन’ हे रंगद्रव्य प्राण्यांना हानिकारक अतिनील किरणोत्सर्गापासून संरक्षण करण्यास मदत करते. विशेषतः तीव्र सूर्यप्रकाश असलेल्या प्रदेशांमधील प्राण्यांमध्ये ते संरक्षणाचे कार्य करते. ‘मेलेनिन’ प्राण्यांना त्यांच्या सभोवतालच्या वातावरणात मिसळण्यास मदत करू शकते. काही प्रकरणांमध्ये ‘मेलेनिन’ रंग प्रजातीच्या इतर प्राण्यांना आपल्याकडे आकर्षिक करण्यासाठी देखील काम करते. प्रामुख्याने जोडीदाराची निवड किंवा वर्चस्व सिद्ध करायचे असल्यास हे दिसून येते.

‘अल्बिनिझम’ म्हणजे काय?

‘अल्बिनिझम’ ही एक दुर्मिळ अनुवांशिक स्थिती आहे. या स्थितीत सस्तन प्राणी, पक्षी, सरपटणारे प्राणी, उभयचर प्राणी आणि माशांमध्ये ‘मेलेनिन’च्या पातळीवर किंवा केस, त्वचा आणि डोळ्यांमध्ये रंगद्रव्य निर्माण करणाऱ्या रंगद्रव्यावर परिणाम होतो. हे एक उत्परिवर्तन आहे, जे पालकांकडून संततीमध्ये संक्रमित होते. प्राणी ‘अल्बिनो’ होण्यासाठी त्या प्राण्याच्या दोन्ही पालकांना हे जनुक वाहावे लागते. काही प्राणी पूर्ण ‘अल्बिनो’ म्हणजेच पूर्ण पांढरे असतात तर काहींमध्ये ‘अल्बिनो’ गुणधर्म असतात. आंशिक ‘अल्बिनिझम’ला ‘ल्युसिझम’ म्हणतात. ‘ल्युसिस्टिक’ असलेल्या प्राण्यांमध्ये पांढरे केस, खवले किंवा त्वचा पांढरी किंवा तपकिरी असू शकते परंतु त्यांचे डोळे गुलाबी किंवा लाल नसतात. 

‘अल्बिनो’ की ‘मेलानिस्टिक’ हे कसे ओळखायचे?

कधीकधी एखाद्या प्राण्यामध्ये ‘अल्बिनो’ गुणधर्म आहेत की नाही हे ठरवणे कठीण होऊ शकते. कारण काही प्राणी जन्मतःच पांढरे असतात. त्यांच्या अनुकूलतेमुळे आणि त्यांच्या वातावरणात ते कसे राहतात, याचा भाग म्हणून ते निसर्गात पांढरे असल्याचे मानले जाते. उदाहरणार्थ ध्रुवीय अस्वल किंवा बर्फाळ घुबड यांचा त्यात समावेश असतो. काही प्राणी सामान्य पांढरे नसतात. मात्र काहींना ‘अल्बिनिझम’चा अनुभव येऊ शकतो. खार, हरीण आणि मुळात कोणतेही सस्तन प्राणी यांचा त्यात समावेश होतो. ‘मेलेनोसाइट्स’ असलेले प्राणी, सरपटणारे प्राणी आणि उभयचर प्राणी ‘अल्बिनो’ असण्याची शक्यता असते. अगदी माशांमध्येदेखील आढळू शकते. वेगवेगळ्या प्रकारच्या प्राण्यांमध्ये हे वेगवेगळ्या प्रकारे दिसून येते. मासे आणि सरपटणारे प्राणी यांसारख्या थंड रक्ताच्या प्राण्यांमध्ये ‘अल्बिनिझम’ कमी प्रमाणात आढळतो, परंतु तरीही तो होऊ शकतो.

‘अल्बिनो’ प्राण्यांसमोर आव्हाने आहेत का?

‘अल्बिनिझम’मुळे प्राण्यांचे जीवन अनेक प्रकारे आव्हानात्मक बनू शकते. ‘अल्बिनिझम’मुळे त्वचा आणि डोळे प्रभावित होतात आणि सूर्यप्रकाशामुळे संवेदनशीलता आणि दृष्टी समस्यांना बळी पडू शकतात. ‘अल्बिनों’ना त्यांच्या बुबुळ आणि कॉर्नियाच्या विकासात समस्या येतात. दृष्टीशी संघर्षामुळे त्यांना त्यांच्या कुटुंबातून बाहेर काढले जाऊ शकते. तसेच  त्यांच्या जगण्याच्या क्षमतेवर परिणाम होतो. ‘अल्बिनो’ प्राण्यांमध्ये क्रिप्टो रंगाचा अभाव असतो. त्यांच्या रंगात आणि सामान्य खुणा आणि नमुन्यांमध्ये फरक असतो, जो प्राण्यांना त्यांच्या सभोवतालच्या परिस्थितीशी चांगल्या प्रकारे जुळवून घेण्यास मदत करतो. ‘अल्बिनो’ प्राण्यांना अनेकदा सामाजिक बहिष्कृत म्हणजेच त्यांच्या समूहातून नाकारले जाऊ शकते. कारण त्यांचे जनुक प्रजननासाठी आदर्श मानले जात नाहीत.

‘मेलानिस्टिक’ प्राण्यांसमोर आव्हाने आहेत का?

‘मेलानिझम’मुळे प्राण्यांचे जीवन अधिक कठीण होते का हे विशिष्ट वातावरण आणि प्रजातींवर अवलंबून असते. ‘मेलानिझम’ कधीकधी परिस्थितीनुरूप जुळवून घेणे किंवा इतर फायदे प्रदान करू शकते. मात्र, यामुळे अनेक आव्हानांनादेखील ते कारणीभूत ठरू शकते. विशिष्ट अधिवासांमध्ये ही आव्हाने येऊ शकतात. गडद रंग गडद अधिवासांमध्ये इतर प्राण्यांना दिसून येत नाही, ज्यामुळे ‘मेलानिझम’ प्राणी भक्षक किंवा भक्षकांना कमी दृश्यमान होतात. थंड वातावरणात, ‘मेलानिझम’ प्राण्यांना अधिक सूर्यप्रकाश आणि उष्णता शोषण्यास मदत करू शकते. ‘मेलानिझम’ फर किंवा पंखांना अधिक मजबूत आणि नुकसान प्रतिरोधक बनवू शकते. प्रदूषित भागात, विषारी पदार्थांच्या संपर्कात टिकून राहण्यासाठी ‘मेलानिझम’ प्राण्यांना फायदा होऊ शकतो.

rakhi.chavhan@expressindia.com