जम्मू-काश्मीरचे उपराज्यपाल मनोज सिन्हा यांच्या अनंतनाग येथील मार्तंड सूर्य मंदिरात पूजा करण्यावरून वाद झाला आहे. यावर भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाने (एएसआय) आक्षेप घेतला आहे. एएसआय अधिकाऱ्यांनी म्हटले आहे की, अनंतनागमधील मार्तंड सूर्य मंदिर संकुलात त्यांनी आयोजित केलेल्या पूजेने नियमांचे उल्लंघन केले आहे. सांस्कृतिक मंत्रालयाच्या अखत्यारीत काम करणारा एएसआय विभाग हा संरक्षित स्मारकाचा संरक्षक असतो. त्यामुळे ही घटना त्याच्या नियमांचे उल्लंघन असल्याचे मानले. उपराज्यपाल मनोज सिन्हा यांनी रविवारी मार्तंड सूर्य मंदिरात पूजा केली. हे प्राचीन मंदिर दक्षिण काश्मीरच्या अनंतनाग जिल्ह्यामध्ये आहे. पीटीआयच्या वृत्तानुसार केंद्रशासीत प्रदेशाच्या बाहेरून पुजाऱ्यांना बोलवण्यात आले होते. मनोज सिन्हा यांनी पूजा केल्यानंतर एक ट्विटही केले आहे. “मार्तंड सूर्य मंदिर, मट्टन, अनंतनाग येथे शुभ नवग्रह अष्टमंगलम पूजेत सहभागी झालो. दैवी वातावरणातील खरोखरच दैवी अनुभव. सांस्कृतिक आणि धार्मिक महत्त्व असलेल्या प्राचीन स्थळांचे संरक्षण आणि विकास करण्यासाठी सरकार वचनबद्ध आहे. त्यांना चैतन्यशील केंद्रांमध्ये रूपांतरित करा जे आपल्याला धार्मिकतेच्या मार्गावर नेतील आणि या सुंदर भूमीला शांती, आनंद आणि समृद्धी देतील,” असे सिन्हा यांनी आपल्या ट्विटमध्ये म्हटले आहे. या पूजेनंतर एएसआयने अनंतनाग जिल्हा प्रशासनाकडे आपली नाराजी व्यक्त केली. नाव न सांगण्याच्या अटीवर बोलताना एका वरिष्ठ एएसआय अधिकाऱ्याने सांगितले की संस्थेने कार्यभार स्वीकारल्यानंतरच एएसआयद्वारे संरक्षित केलेल्या ठिकाणी प्रार्थना करण्यास परवानगी आहे. दुसरीकडे, अनंतनागचे आयुक्त पीयूष सिंगला यांनी या प्रकरणावर भाष्य करण्यासाठी इंडियन एक्स्प्रेसला प्रतिसाद दिला नाही. एएसआय-संरक्षित स्थळ झाल्यावर जिथे उपासनेत सातत्य नाही अशा निर्जीव स्मारकांवर कोणतेही धार्मिक विधी केले जाऊ शकत नाहीत,” असे एएसआय अधिकाऱ्याने सांगितले. एएसआय द्वारे देखरेख करण्यात येत असलेल्या ३,६९१ केंद्र-संरक्षित स्मारके आणि पुरातत्व स्थळांपैकी, ८२० पेक्षा थोडे कमी प्रार्थनास्थळे आहेत, तर उर्वरित निर्जीव स्मारके मानली जातात जेथे कोणतेही नवीन धार्मिक विधी सुरू किंवा आयोजित केले जाऊ शकत नाहीत. ज्या ठिकाणी प्रार्थनास्थळे आहेत त्यात मंदिरे, मशिदी, दर्गा आणि चर्च यांचा समावेश होतो. वडोदरा (७७), चेन्नई (७५), धारवाड (७३) आणि बंगळुरू (६९) येथे अशा प्रकारची सर्वात जास्त स्मारके आहेत. आठव्या शतकात ललितादित्य मुक्तपिदाने सुरू केलेले मार्तंड सूर्यमंदिर हे एकेकाळी पूजेचे ठिकाण असले तरी, १४व्या शतकात सिकंदर शाह मिरीने ते नष्ट केले होते. २० व्या शतकात एएसआयने मंदिर अवशेष संवर्धनासाठी ताब्यात घेतले तेव्हा तेथे कोणतीही पूजा किंवा हिंदू विधी होत नव्हते. तर, गेल्या आठवड्यात मंदिराच्या संकुलात दोनदा पूजा केली गेली. पहिल्यांदा भक्तांच्या एका गटाद्वारे आणि नंतर जम्मू-काश्मीरचे उपराज्यपाल मनोज सिन्हा यांच्या उपस्थितीत. हे एएसआय नियमांचे उल्लंघन होते कारण मंदिर एक निर्जीव स्मारक मानले जाते, असे अधिकाऱ्यांनी सांगितले. जिवंत स्मारके जिवंत एएसआय स्मारकाचे सर्वात प्रसिद्ध उदाहरण म्हणजे आग्रा येथील ताजमहाल, जेथे दर शुक्रवारी नमाज आयोजित केली जाते. एएसआयच्या आग्रा सर्कलच्या अधिकार्‍यांनी सांगितले की ताज महलवरील मशिदीमध्ये नमाज अदा केली जाते, परंतु हे केवळ स्थानिक मुस्लिमांनांच ओळखपत्र दाखवून करता येते आणि तेही कोणताही नवीन विधी किंवा परंपरा सुरू न करण्याच्या अटीवर. "गेल्या ४०० वर्षांपासून येथे नमाज अदा केली जात आहे आणि ही नवीन परंपरा नाही," असे एका अधिकाऱ्याने सांगितले. इतर उल्लेखनीय जिवंत स्मारकांमध्ये हाथरसमधील दयाराम किल्ल्यातील एका जुन्या हिंदू मंदिराचे अवशेष, कन्नौजमधील तीन मशिदी, मेरठमधील रोमन कॅथलिक चर्च, दिल्लीच्या हौज खास गावातील निला मशीद, हिमाचल प्रदेशातील चंबा येथील बज्रेश्वरी देवी मंदिर आणि लडाख मधील अनेक बौद्ध मठ यांचा समावेश होतो. अधिकृत आणि अनधिकृत एएसआय अधिकाऱ्यांनी सांगितले की, अनेक संरक्षित मंदिरे आणि मशिदी देखील आहेत जिथे विशेष प्रसंगी उपासनेची परवानगी आहे. उदाहरणार्थ, कानपूरच्या निबिया खेरा येथील प्राचीन वीट मंदिरात, दरवर्षी शिवरात्री मेळ्यात जास्तीत जास्त १००-१५० भाविकांना परवानगी असते. अनेक संरक्षित स्मारके आधीच अनधिकृतपणे प्रार्थना करत आहेत. एएसआयच्या नोंदीनुसार यामध्ये लाल गुंबद, सुलतान घारीचा मकबरा आणि दिल्लीतील फिरोजशाह कोटला यांचा समावेश आहे. इतर अनेक स्मारकांमध्येही वेळोवेळी नमाज अदा करण्याचा प्रयत्न करण्यात आला आहे. गेल्या आठवड्यातच, आग्रा पोलिसांनी अयोध्येतील एका साधूला रोखले, ज्याला ताजमहालमध्ये मंत्रोच्चार करून शुद्धीकरण करायचे होते.
