Heart attack first aid 5 steps: भारतामध्ये दरवर्षी लाखो लोकांचा मृत्यू हृदयविकाराच्या झटक्यामुळे होतो. Indian Heart Journal (2018) च्या अहवालानुसार, जगात सर्वाधिक अकाली मृत्यू भारतात होतात आणि त्यात हृदयविकाराचं प्रमाण लक्षणीय आहे. धक्कादायक बाब म्हणजे मृत्यू हृदयविकारामुळे थेट होत नाही, तर वेळेत उपाय न केल्यामुळे होतो. म्हणूनच, हृदयविकाराचा झटका आल्यानंतरच्या पुढच्या काही सेकंदात काय करावं हे जाणून घेणं अत्यंत महत्त्वाचं ठरतं. हृदयविकाराचा झटका (Heart Attack) हा नेहमीच छातीतल्या अतीतीव्र वेदनांनीच सुरू होतो असं नाही. तज्ज्ञांच्या मते तो कधी कधी सौम्य आणि गोंधळात टाकणाऱ्या लक्षणांनीही सुरू होऊ शकतो. यामुळेच अनेकदा रुग्ण आणि नातेवाईक लक्षणांकडे दुर्लक्ष करतात.
महत्त्वाची लक्षणं
- छातीवर दाब, छातीत जळजळ किंवा जडपणा जाणवतो. हृदयाकडे रक्तपुरवठा नीट न झाल्याने छातीत दाब जाणवतो. ही जळजळ अनेकदा अॅसिडिटीसारखी वाटते. डाव्या हातापर्यंत, मान किंवा पाठीपर्यंत जाणवणारी वेदना
- हे referred pain असते. हृदयातील वेदना शरीराच्या इतर भागांत पसरते. त्यामुळे त्याकडे दुर्लक्ष करू नये.
- श्वास घेण्यास त्रास होतो. हृदय नीट काम करत नसल्याने ऑक्सिजनची कमतरता भासते आणि श्वास घ्यायला अडचण होते. शरीरात रक्ताभिसरण कमी झाल्याने घाम, चक्कर, थकवा अशी लक्षणं दिसतात.
पुढच्या काही सेकंदांत काय कराल?
१. त्वरित मदतीसाठी फोन करा
आपत्कालीन क्रमांकावर फोन करा. जवळचे नातेवाईक, शेजारी यांना लगेच कळवा.
२. हालचाल थांबवणे का महत्त्वाचं आहे?
हृदयविकाराचा झटका आल्यावर शरीरावर ताण येतो. हृदयाला पुरेसा रक्तपुरवठा होत नाही आणि त्याच वेळी त्याच्यावर जास्त कामाचा ताण आला, तर हृदय काम करण पूर्णपणे थांबवण्याचा धोका वाढतो.
काय करू नये?
- धावपळ करू नये: धावल्याने किंवा जास्त हालचाल केल्याने हृदयाची धडधड वाढते.
- जिने चढू नयेत: यामुळे अचानक रक्तदाब वाढतो आणि हृदयावर जास्त ताण येतो.
- वाहन चालवू नये: ड्रायव्हिंग करताना शारीरिक व मानसिक दोन्ही ताण वाढतो आणि अपघाताचा धोका देखील असतो.
काय करावं?
- शांत ठिकाणी बसा किंवा आडवे व्हा; यामुळे हृदयाचा ताण कमी होतो आणि रक्ताभिसरण तुलनेने स्थिर राहतं.
- डाव्या हातावर आडवं व्हा (शक्य असल्यास); या पोझिशनमुळे हृदयाला रक्तपुरवठा थोडा सुधारतो.
- शांत राहण्याचा प्रयत्न करा; भीती, गडबड यामुळे अ‍ॅड्रेनालिन वाढतं आणि परिस्थिती आणखी बिघडते.
३. Aspirin घ्या
325 mg चा Aspirin (अॅस्पिरिन) चावून खाल्ल्यास रक्तातील गुठळ्या विरघळण्यास मदत होते. मात्र, डॉक्टरांच्या सल्ल्यानंतरच हा उपाय कराल.
४. श्वास-उच्छ्श्वास तपासा
रुग्ण बेशुद्ध पडल्यास लगेच CPR (Cardio-Pulmonary Resuscitation) सुरू करा. जवळ AED (Automated External Defibrillator) असेल तर वापरा (संदर्भ: European Society of Cardiology, 2020).
५. एकटे असाल तर काय कराल?
काही डॉक्टर सांगतात की, जोरात खोकल्याने (Cough CPR) हृदयाचा ठोका काही सेकंद टिकून राहू शकतो. मात्र, हा फक्त तात्पुरता उपाय आहे; यावर अवलंबून राहणं धोकादायक आहे.
डॉक्टर काय सांगतात?
हृदयविकाराचा झटका आल्यावर ‘गोल्डन १० मिनिट्स’ हा जीव वाचवणारा काळ असतो. या काळात CPR सुरू होणं किंवा रुग्णास तातडीने रुग्णालयात पोहोचवणं हे जीवन आणि मृत्यूतील अंतर ठरू शकतं. उपाय शक्य तितक्या लवकर सुरू करा. CPR, श्वास देणे-घेणे किंवा Defibrillator उपयोगाचं ठरत. भारतात बायकॉटर CPR प्रशिक्षण आणि जागरूकता कमी प्रमाणात आहे. देशभरात CPR प्रशिक्षण, जनतेत जागरूकता वाढवणे आणि वेळेत सेवा पुरविणे हे तज्ज्ञांचे वारंवार सुचवलेले उपाय आहेत.
संशोधन व आकडेवारी
भारतातील परिस्थिती
- “Out of hospital cardiac arrest resuscitation outcome in North India” या शोधनिबंधात, हृदयविकाराचा झटका आल्यावर रुग्णालयापर्यंत पोहोचण्याचा दर ३२.५% दिला आहे आणि डिस्चार्जपर्यंत जिवंत राहण्याचा दर ८.८% इतका आहे. भारतात बायकॉटर CPRचा दर अतिशय कमी आहे. हा दर १.३% ते ९.८% दरम्यान इतकाच आहे.
- “Outcomes of out-of-hospital sudden cardiac arrest in India” या शोधनिबंधात असे नमूद केलं आहे की, अनेक वेळा EMS सेवा मिळण्यास उशीर होतो, प्राथमिक CPR न मिळणे आणि AED चा वापर न होणे हे मृत्यूच्या शक्यता अधिक वाढवतात.
जागतिक दृष्टिकोन
- एका शोधप्रबंधात असं म्हटलं आहे की, वेळीच बायकॉटर CPR सुरु न केल्यास सर्वसाधारण जगण्याची शक्यता १० टक्क्याने कमी होते (delay-response association) (संदर्भ: AHA Journals).
- “Optimizing Outcomes After Out-of-Hospital Cardiac Arrest” या लेखात नमूद आहे की, फक्त ८–१२% लोक हृदयविकारानंतर हॉस्पिटलमधून डिस्चार्ज होतात आणि जलद डिफिब्रिलेशन असलेली प्रकरण अधिक यशस्वी ठरतात.
मेयो क्लिनिकचा सल्ला (Mayo Clinic, USA) :
“अॅस्पिरिन आणि CPR हे दोन उपाय हॉस्पिटलला पोहोचेपर्यंत जीव वाचवू शकतात. योग्य वेळेत प्रतिसाद मिळाल्यास मृत्यूदर ३०–४०% ने कमी होतो.”
संवेदनशील मुद्दे
- CPR ट्रेनिंगची कमतरता: भारतात फक्त २% लोकांनाच केवळ CPR माहिती आहे.
- आपत्कालीन सेवा उशिरा पोहोचतात: मोठ्या शहरांत १५–२० मिनिटं लागतात, ग्रामीण भागात तर अर्धा तास लागतो.
- भीती आणि घबराट: लोक लक्षणं ओळखत नाहीत किंवा चुकीची समजतात.
हृदयविकाराचा झटका ही आकस्मिक पण जीवघेणी स्थिती आहे. Indian Heart Journal (2018) च्या अहवालानुसार, भारतात जगातील सर्वाधिक अकाली मृत्यू हृदयविकारामुळे होतात आणि त्यामागचं मुख्य कारण म्हणजे वेळेत उपाय न करणे. European Society of Cardiology (2020) व American Heart Association च्या मार्गदर्शक तत्वांनुसार, हृदयविकाराचा झटका आल्यानंतरचे पहिले काही सेकंद आणि पुढील ‘गोल्डन १० मिनिट्स’ जीव वाचवण्यासाठी निर्णायक असतात. Aspirin घेणे, तातडीने CPR सुरू करणे, तसेच AED उपलब्ध असल्यास त्याचा उपयोग करणे हे उपाय मृत्यूदर लक्षणीयरीत्या कमी करतात. “Out of hospital cardiac arrest resuscitation outcome in North India” व “Outcomes of out-of-hospital sudden cardiac arrest in India” या संशोधन निबंधांनुसार भारतात बायकॉटर CPRचा दर अत्यंत कमी (१.३% ते ९.८%) असून, EMS सेवा उशिरा पोहोचल्याने मृत्यूची शक्यता वाढते. जागतिक अभ्यासांमध्येही स्पष्ट झालं आहे की, प्रत्येक मिनिटाच्या विलंबामुळे रुग्णाच्या जगण्याची शक्यता १०% नी कमी होते. Mayo Clinic (USA) च्या शिफारसीनुसार, योग्य वेळी Aspirin आणि CPR दिल्यास मृत्यूदर ३०–४०% ने घटू शकतो. म्हणूनच CPR प्रशिक्षण, सार्वजनिक जागरूकता आणि तत्पर आपत्कालीन सेवा यांचा प्रसार करणे हेच हृदयविकाराच्या झटक्यातील खरी जीवनरक्षक गुरुकिल्ली ठरते.
