हिरवळीत वाढ, पण ‘आरोग्य’ ढासळले! भारतातील जंगलांबाबत नेमका विरोधाभास काय?

अभ्यासातील ठळक मुद्दे काय?

भारताच्या हरितीकरणाच्या यशाचे कारण नैसर्गिक जंगलांचे जतन किंवा वाढ करण्यापेक्षा शेतीच्या विस्तारामुळे जास्त आहे. २०१० ते २०१९ दरम्यान भारतीय जंगलांमध्ये प्रकाशसंश्लेषण कार्यक्षमता मागील दशकाच्या तुलनेत पाच टक्क्यांनी कमी झाली. सर्वात नाट्यमय घट पूर्व हिमालय, पश्चिम घाट आणि इंडो-गंगेच्या मैदानात झाली, जे प्रदेश त्यांच्या समृद्ध जैवविविधतेसाठी आणि कार्बन-शोषक क्षमतेसाठी ओळखले जातात. अभ्यास केलेल्या जंगलांपैकी फक्त १६ टक्के जंगले उच्च अखंडता असलेली मानली जातात.

बहुतेक जंगलांमध्ये तापमानवाढ, कोरडेपणा, शुष्कता आणि वणव्यासारख्या अत्यंत घटनांना कमी लवचिकता दिसून आली आहे. जंगलांच्या आरोग्यातील घट ही जागतिक तापमानवाढीमुळे होते, ज्यामुळे जमिनीतील ओलावा कमी होतो आणि हवेचे तापमान वाढते. वणवे आणि भूस्खलन हे इतर नैसर्गिक घटक आहेत. तथापि, जंगलतोड, खाणकाम आणि इतर विकासात्मक उपक्रम देखील वनांच्या आरोग्याच्या घसरणीला कारणीभूत ठरतात.

हिरवळीमागील विरोधाभास

‘नासा’च्या अभ्यासानुसार, उपग्रहांनी वनस्पतींच्या आच्छादनात तीव्र वाढ दर्शविल्यामुळे भारत ‘हरितीकरणा’मध्ये आघाडीच्या देशांपैकी एक म्हणून उदयास आला आहे. मात्र, ही हिरवळ प्रामुख्याने जंगलांपेक्षा सिंचित शेती, गहू, तांदूळ, ऊस आणि इतर क्षेत्रांच्या जलद विस्तारामुळे आहे. खरे तर, पूर्व हिमालय, पश्चिम घाट आणि इंडो-गंगेच्या मैदानातील निर्जन जंगले प्रकाशसंश्लेषण कार्यक्षमता गमावत आहेत. ज्यामुळे ते कमी निरोगी आणि कार्बन साठवण्यात कमकुवत होत आहेत. कागदावर भारत हिरवागार दिसत असला तरीही देशातील जंगलांचे आरोग्य आणि पर्यावरणीय लवचिकता हळूहळू कमी होत चालली आहे. भारतातील हिरवळीचे यश हे नैसर्गिक जंगलांचे जतन किंवा वाढीपेक्षा कृषी विस्तारामुळे अधिक असल्याचे या अभ्यासात नमूद आहे.

तातडीची कृती का आवश्यक?

हवामान बदल आणि मानवी क्रियाकलापांमुळे येत्या काही वर्षांत जंगलातील कार्बन सिंक वेगाने कमकुवत होण्याचा अंदाज आहे. वाढत्या वातावरणातील कार्बन डायऑक्साइडच्या तुलनेत जंगलांची मर्यादित साठवण क्षमता टिकून राहण्याची शक्यता कमी आहे. जंगलांच्या ऱ्हासाचा अर्थव्यवस्थेवर परिणाम होण्याची अपेक्षा आहे. ज्यामुळे लाकूड उत्पादन, बाजारपेठेतील स्थिरता आणि जंगलावर अवलंबून असलेल्या समुदायांच्या उपजीविकेवर संभाव्य परिणाम होतील. हे जैवविविधतेसाठीदेखील धोकादायक असून त्यांना नामशेष होण्याच्या दिशेने ढकलत आहे. पर्यावरणीयदृष्ट्या संवेदनशील प्रदेशांमध्ये जंगलांचा ऱ्हास होत राहिल्यास भविष्यात वारंवार हवामान बदलाच्या घटनांमध्ये वाढ होऊ शकते. भविष्यात, बदलत्या हवामानामुळे, शेतीचा विस्तार, वृक्षारोपण वाढ आणि जलद विकासात्मक उपक्रमांमुळे होणारी जलद जंगलतोड आणि जंगलाचा ऱ्हास यामुळे भारतीय जंगलांना धोका आहे.

संशोधकांचा भर कशावर?

संशोधकांनी तातडीच्या पावलांवर भर दिला: आहे. स्थानिक जंगलांचे जतन करणे, शाश्वत वन व्यवस्थापन करणे, वैज्ञानिक वनीकरण करणे, कार्बन उत्सर्जन कमी करणे आणि प्रगत कार्बन पकडण्याच्या तंत्रज्ञानाचा अवलंब करणे. २०७० पर्यंत भारताचे निव्वळ शून्य उत्सर्जन लक्ष्य साध्य करण्यासाठी हे उपाय महत्त्वाचे मानले जातात. सध्याच्या मानवनिर्मित कार्बन उत्सर्जन पातळीवरील उपाय म्हणून वन आधारित हवामान कमी करणे हा चुकीचा अर्थ लावणे टाळणे अत्यंत आवश्यक आहे. जर हवामान बदल आणि मानवी क्रियाकलापांवर नियंत्रण ठेवले नाही तर भारतातील जंगले पुरेसा कार्बन साठवण्यात अपयशी ठरू शकतात, ज्यामुळे वातावरणातील वाढत्या कार्बन डायऑक्साइडचे संतुलन राखण्याच्या प्रयत्नांना धक्का बसू शकतो. त्यामुळे या उपाययोजना आवश्यक असल्याचे संशोधकांचे म्हणणे आहे.

नासाचा अभ्यास काय म्हणतो?

नासाने २० वर्षांपूर्वीच्या तुलनेत आज जग अधिक हिरवेगार झाल्याचे सहा वर्षांपूर्वी म्हटले. ‘नेचर सस्टेनेबिलीटी’ या शोधपत्रिकेत त्यात चीन आणि भारताचा वाटा असल्याचेही त्यांनी म्हटले आहे. गेल्या दोन दशकांत ग्रहाच्या सर्वात मोठ्या हरितीकरणासाठी हे देश जबाबदार आहेत. या दोन सर्वाधिक लोकसंख्या असलेल्या देशांनी महत्त्वाकांक्षी वृक्षारोपण कार्यक्रम राबवले आहेत आणि शेतीभोवती त्यांची अंमलबजावणी आणि तंत्रज्ञान वाढवले आहे. नासाच्या संशोधकांनी उच्च-रिझोल्यूशन प्रतिमा वापरून १९९० च्या दशकाच्या मध्यापासून आजच्या उपग्रह तपशिलाची तुलना केली. सुरुवातीला, संशोधकांना खात्री नव्हती की ग्रहाभोवती हिरवळीत लक्षणीय वाढ कशामुळे झाली. तापमानवाढ, वाढलेले कार्बन डायऑक्साइड किंवा आर्द्र हवामान यामुळे अधिक वनस्पती वाढू शकतात हे स्पष्ट नव्हते.   

rakhi.chavhan@expressindia.com