इस्रायली पंतप्रधानांनी ज्यांच्या ‘डेथ वॉरंट’वर स्वाक्षरी केली होती, ते खामेनी कोण आहेत?

महत्त्वाचे मुद्दे:

• इराणच्या तीन शक्तिशाली व्यक्तींचा खात्मा
• इराणचे सर्वोच्च नेते अयातुल्ला अली खामेनी
• इस्त्रायलने हल्ला केल्यानंतर खामेनी तेहरानमधील एका बंकरमध्ये लपले
• इस्त्रायलचे ऑपरेशन रायझिंग लायन सुरू झाल्यानंतर दोन्ही देशांचे एकमेकांवर हल्ले
• इस्त्रायल आणि अमेरिकेला एकाच नाण्याच्या दोन बाजू असे खामेनी यांचे मत

इराणचे सर्वोच्च नेते आणि इस्त्रायलचे शत्रू अयातुल्ला खामेनी कोण आहेत?

खामेनीचे सुरुवातीचे जीवन
अली खामेनी यांचा जन्म इराणमधील धार्मिक केंद्र असलेल्या मशहाद इथे झाला. ते सय्यद जावेद खामेनीचा दुसरा मुलगा होता. सुरुवातीला मूळ शहरातील मदरशांमध्ये शिक्षण घेतल्यानंतर तो कोम या शिया पवित्र शहरात गेला. १९६२ मध्ये ते शाह मोहम्मद रजा पहलवी विरुद्ध धार्मिक विरोधी चळवळीत सामील झाले. लवकरच ते खामेनी यांचे एकनिष्ठ अनुयायी ठरले. खरं तर इराणचे सध्याचे सर्वोच्च नेते म्हणतात की, त्यांनी जे काही केले आहे आणि जे काही मानले आहे ते खामेनींच्या इस्लामच्या दृष्टिकोनातून आले आहे. १९६० आणि १९७० च्या दशकात त्यांना अनेक वेळा अटक करण्यात आली.

जून १९८१ मध्ये ते अबूझर मशिदीत भाषण देत असताना टेप रेकॉर्डरमध्ये लपवलेला एका बॉम्बचा त्यांच्या शेजारी स्फोट झाला, त्यामुळे त्यांच्या उजव्या हाताला अर्धांगवायू झाला. त्याच वर्षी एका राष्ट्रपतीवर महाभियोग चालवण्यात आल्यानंतर आणि दुसऱ्याची हत्या झाल्यानंतर खामेनी यांना क्रांतिकारी उच्चभ्रूंनी राष्ट्रपतिपदासाठी निवडणूक लढवण्यास सांगितले. त्यांनी दोन कार्यकाळ १९८१ ते १९८९ पूर्ण केले. त्यांच्या कारकिर्दीत इराण-इराक युद्ध सुरू झाले, त्यामुळे ते त्यांच्या कारकिर्दीचा सर्वात महत्त्वाचा भाग बनले.

इराणचे सर्वोच्च नेते म्हणून नावारूपास

१९८९ मध्ये जेव्हा अयातुल्ला खामेनी यांचे निधन झाले तेव्हा त्यांचा कोणताही वारसदार नव्हता, कारण त्यांनी त्यांच्या निधनाच्या काही महिन्यांपूर्वीच त्यांना पदावरून काढून टाकले होते. तेव्हाच अली खामेनी हे नवीन सर्वोच्च नेते होण्यासाठी पूर्वनिर्धारित पर्याय म्हणून उदयास आले. त्यांच्या नियुक्तीला काही वरिष्ठ धर्मगुरूंनी विरोध केला, कारण त्यांना ते अपात्र वाटत होते. मात्र, तज्ज्ञांच्या सभेने अखेर त्यांना मान्यता दिली.
इराणच्या संविधानात सुधारणा करून सर्वोच्च नेत्याला इस्लामिक विद्वत्ता दाखवावी लागेल असे म्हटले होते, त्यामुळे अली खामेनी निवडून येऊ शकतील. बीबीसीच्या वृत्तानुसार, त्यांना होज्जत अल-इस्लामच्या धर्मगुरू पदावरून अयातुल्लाह यांची जागा देण्यात आली. शिवाय पंतप्रधानपद रद्द करण्यासाठी आणि राष्ट्रपतिपदाला अधिक अधिकार देण्यासाठी संविधानात बदल करण्यात आला.

आज अयातुल्ला अली होसेनी खामेनी हे इराणमधील सर्वात शक्तिशाली व्यक्ती आहेत. त्यांना न्यायपालिका, नियमित सशस्त्र दल आणि उच्चभ्रू क्रांतिकारी रक्षक आणि राज्य-नियंत्रित माध्यमांवर संवैधानिक अधिकार आहेत. शिवाय ते इराणच्या १२ सदस्यीय पालक परिषदेचे प्रमुख आहेत, ज्यांना निवडणूक उमेदवारांची तपासणी करण्याचा आणि संसदीय निर्णयांना व्हेटो (नकाराधिकार) करण्याचा अधिकार आहे.

इराणचे संविधान त्यांना इराणच्या इस्लामिक रिपब्लिकची सामान्य धोरणे विकसित करण्याचा तसंच युद्ध आणि शांतता घोषित करण्याचा आणि सशस्त्र दलांना एकत्रित करण्याचा अधिकार देते. ते इराणचे परराष्ट्र धोरणदेखील ठरवतात आणि त्याच्या अर्थव्यवस्थेबाबत निर्णय घेतात. हे अधिकार अर्थव्यवस्थेला पुन्हा उभारी देण्यासाठी आणि आंतरराष्ट्रीय निर्बंधांना अधिक प्रतिरोधक बनवण्यासाठी दिले गेले आहेत. हे ध्येय साध्य करण्यासाठी इराण, चीन आणि रशियासारख्या बाहेरील राज्यांवर तसेच अफगाणिस्तान आणि इराकसारख्या शेजारी देशांवर अवलंबून राहण्याचा प्रयत्न करतात. मात्र, त्यांच्याकडे शक्ती असूनही खामेनींना त्यांच्या देशातील अध्यक्ष आणि इतर अधिकाऱ्यांकडून त्रास सहन करावा लागला आहे. इथे उल्लेखनीय असे एक नाव म्हणजे अकबर रफसंजानी. त्यांनी सुरुवातीला खामेनींना सत्तेत येण्यास मदत केली होती. एका इराणी शिक्षणतज्ज्ञाने आय न्यूजला सांगितले की, “खामेनींनी रफसंजानी-रुहानी युतीला क्षीण पाश्चिमात्य देशांशी काही प्रमाणात संबंध निर्माण केल्याबद्दल कधीही माफ केले नाही आणि म्हणूनच त्यांनी रफसंजानी यांच्या मृत्यूचे आदेश दिले. याच व्यक्तीने त्यांना सर्वोच्च नेते बनवले होते.” आणखी एक उल्लेखनीय नाव म्हणजे मोहम्मद खतामी. ते १९९७ ते २००५ दरम्यान पदावर होते. त्यांनी इराणमध्ये सामाजिक आणि राजकीय स्वातंत्र्यासाठी प्रयत्न केले. मात्र, खामेनींनी त्यांना रोखले.

खामेनींचा अमेरिका आणि इस्त्रायलबद्दल द्वेष

इराणमध्ये सर्वोच्च पदावर पोहोचल्यापासून खामेनी पश्चिमेकडून प्रामुख्याने अमेरिका आणि इस्त्रायलकडून सावध राहिले आहेत. १९८१ मध्ये जेव्हा ते अध्यक्ष होते, तेव्हा त्यांनी उदारमतवाद आणि अमेरिकेच्या प्रभावाखालील डावे विचारसरणी नष्ट करण्याचे वचन दिले होते. शिवाय २०१८ मध्ये डोनाल्ड ट्रम्प यांनी अणुकराराचा त्याग केला तेव्हा ते म्हणाले होते की, “मी पहिल्या दिवसापासूनच म्हटले होते, अमेरिकेवर विश्वास ठेवू नका.”

इराणचे सर्वोच्च नेते इस्त्रायल आणि अमेरिकेला एकाच नाण्याच्या दोन बाजू मानतात. त्यांनी वारंवार इस्त्रायल राज्याविरुद्ध उठाव करण्याचे आवाहन केले आहे आणि २०१८ मध्ये देशाचे वर्णन कर्करोगाचा ट्यूमर म्हणून केले आहे. सर्वोच्च नेते होलोकॉस्टबद्दलदेखील संशयवादी आहेत. २०१४ मध्ये त्यांनी त्यांच्या सोशल मीडिया फीडवर लिहिले की, “होलोकॉस्ट ही एक अशी घटना आहे, ज्याची वास्तविकता अनिश्चित आहे आणि जर ती घडली असेल तर ती कशी घडली हे अनिश्चित आहे.” इस्त्रायलबद्दलच्या त्यांच्या द्वेषामुळेच ते ज्यू राष्ट्राला दहशतवादी तळ म्हणू लागले आहेत. “इस्त्रायल हा एक देश नाही, तर पॅलेस्टाईन राष्ट्र आणि इतर मुस्लीम राष्ट्रांविरुद्ध एक दहशतवादी तळ आहे.”

गेल्या ऑक्टोबरमध्ये हमासने केलेल्या प्राणघातक हल्ल्यांनंतर गाझामध्ये युद्ध सुरू झाले. खामेनीच्या एका सल्लागाराने म्हटले आहे की, “आम्ही पॅलेस्टिनी सैनिकांचे अभिनंदन करतो. पॅलेस्टिनी आणि जेरुसलेमची मुक्तता होईपर्यंत आम्ही पॅलेस्टिनी सैनिकांच्या पाठीशी उभे राहू.” “दुष्ट झिओनिस्ट राजवटीला आमच्या शूर सैनिकांच्या हातून शिक्षा होईल. आम्ही त्यांना या गुन्ह्याबद्दल आणि इतर गुन्ह्यांबद्दल पश्चात्ताप करायला लावू,” असे खामेनी यांनी त्यांच्या अधिकृत वेबसाइटवर प्रकाशित केलेल्या संदेशात म्हटले आहे.
हिजबुल्लाह कमांडर हसन नसरल्लाहच्या हत्येनंतर पाच वर्षांत त्यांनी ऑक्टोबरमध्ये पहिल्यांदाच सार्वजनिकरित्या उपस्थिती दाखवली. त्यानंतर सर्वोच्च नेत्याने इशारा दिला की, इस्त्रायल जास्त काळ टिकणार नाही. आता त्यांच्या जीवाला अनेक वर्षांमध्ये सर्वात मोठा धोका आहे