अवघ्या तीन दिवसांत झेनॉन गॅसचा वापर करून माऊंट एव्हरेस्ट शिखर सर! ब्रिटिश गिर्यारोहकांचा हा चमत्कार वादग्रस्त का ठरतोय?

ब्रिटनमधील माजी सैनिकांची मोहीम काय?

जगातील सर्वात उंच असलेले माऊंट एव्हरेस्ट हे शिखर सर करण्याचा निर्णय ब्रिटिश सैनिकांच्या विशेष दलातील चार माजी सैनिकांनी घेतला. ब्रिटनच्या कामगार पक्षाचे मंत्री ॲलिस्टर कार्न्स हेही या पथकात सहभागी झाले. माजी रॉयल मरिन कर्नल असलेले कार्न्स यांच्याबरोबर गार्थ मिलर, केविन गोडलिंग्टन आणि अँथनी स्टॅझिकर हे माजी सैनिक सामील झाले. या मोहिमेचा उद्देश लष्करी कुटुंबांना मदत करणाऱ्या धर्मादाय संस्थांसाठी १० लाख पौंड उभारणे हा होता. लंडनहून निघालेले हे पथक सात दिवसांत घरी परतले. उच्च जोखीम, वेगवान आव्हानांचा सामना करत या पथकाने तीन दिवसांत माऊंट एव्हरेस्ट सर केले. गिर्यारोहनात अशी जलद चढाई पहिल्यांदाच झाली. माऊंट एव्हरेस्टवर चढाई करताना बहुतेक गिर्यारोहकांना उंचावर गेल्यावर विविध आजार, विरळ हवामान आणि शारीरिक थकवा यांच्याशी झुंजावे लागते. मात्र या पथकाने गंधहीन असलेल्या झेनॉन वायूचा वापर केला आणि हे अवघड आव्हान कमी कालावधीत शक्य करून दाखवले.

झेनॉन वायू म्हणजे काय? 

नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ हेल्थनुसार, झेनॉन हा एक दुर्मीळ, रंगहीन, गंधहीन आणि चवहीन नोबल वायू आहे, जो पृथ्वीच्या वातावरणात अल्प प्रमाणात आढळतो. आवर्त सारणीत त्याचे चिन्ह ‘Xe’ असून अणुक्रमांक ५४ आहे. हा वायू खूप स्थिर असतो, कारण त्याचा सर्वात बाहेरील थर इलेक्ट्रॉनचा असतो. म्हणजेच तो अक्रियाशील असतो आणि इतर पदार्थांत सहजपणे मिसळत नाही. झेनॉन आपल्या सभोवतालच्या हवेत अगदी कमी प्रमाणात आढळतो. आपण श्वास घेत असलेल्या ऑक्सिजन किंवा नायट्रोजनपेक्षा खूपच कमी. कारण तो जास्त प्रमाणात प्रतिक्रिया देत नाही. झेनॉन त्याच्या शुद्ध स्वरूपात राहतो आणि सहजपणे बदलत नाही. झेनॉन हवेपेक्षा खूपच जड आहे. त्याच्या गुणधर्मांमुळे त्याचे काही अद्वितीय उपयोग आहेत, उदा. विशेष दिवे, वैद्यकीय उपचार आणि अगदी अंतराळ रॉकेटमध्ये. फ्लॅश लॅम्प, आर्क लॅम्पमध्ये त्याचा वापर केला जातो. औषधांमध्ये भूल देण्यासाठी तो वापरला जातो. शरीराला कमी ऑक्सिजनशी जुळवून घेण्यास मदत करण्याच्या त्याच्या परिणामांसाठी अभ्यास केला गेला आहे. माजी ब्रिटिश सैनिकांनी याच विज्ञानाचा वापर गिर्यारोहणासाठी केला. 

गिर्यारोहकांसाठी झेनॉन गॅस कसा उपयुक्त?

काही संशोधकांच्या म्हणण्यानुसार झेनॉन वायूचा श्वास घेतल्यानंतर हायपोक्सिया-इंड्युसिबल फॅक्टर (एचआयएफ) नावाचा एक रेणू सक्रिय होतो. या रेणूमुळे मानवी शरीर नैसर्गिकरीत्या उच्च उंचीशी जुळवून घेते. एचआयएफ रेणू सक्रिय झाल्यावर लाल रक्तपेशींमध्ये वाढ होते आणि संपूर्ण शरीरात ऑक्सिजन वितरण सुधारते. त्यामुळे कमी ऑक्सिजन असलेल्या वातावरणाशी जुळवून घेण्यास मदत होते. गिर्यारोहक सामान्यतः एव्हरेस्ट शिखर किंवा उच्च शिखरांवर हळूहळू चढाई करतात किंवा विश्रांती घेण्यास आठवडे घालवतात, जेणेकरून त्यांचे शरीर वातावरणाशी जुळवून घेऊ शकेल. परंतु ब्रिटिश गिर्यारोहकांच्या पथकाने असे काहीही केले नाही. चढाईच्या दोन आठवड्यांपूर्वी त्यांनी जर्मनीमध्ये झेनॉन वायूच्या काळजीपूर्वक दिलेल्या डोसचे श्वसन केले. हायपोक्सिक तंबूंमध्ये दोन आठवडे झोपण्यावर त्यांनी भर दिला. हायपोक्सिक तंबू हे असे उपकरण आहे, जे उच्च उंचीच्या परिस्थितीचे अनुकरण करू शकते. त्याचा परिणाम असा झाला की, ते तीन दिवसांत एव्हरेस्ट शिखरावर पोहोचले. 

एव्हरेस्टवरील भविष्यातील मोहिमांना फायदा?

ब्रिटनच्या माजी सैनिकांच्या गिर्यारोहण मोहिमेचे आयोजक लुकास फर्टेनबाख यांनी या चढाईला पारंपरिक गिर्यारोहणासाठी ‘उत्तेजक’ असे म्हटले आहे. एव्हरेस्टवर जलद, व्यावसायिक मार्गदर्शित सहली शक्य आहेत हे सिद्ध करण्यासाठी ते आग्रही राहिले. त्यांनी २०२६ पर्यंत झेनॉन गॅस वापरून दोन आठवड्यांचे एव्हरेस्ट पॅकेज देण्याची योजना आखली आहे. झेनॉन वायूद्वारे एव्हरेस्ट चढाई म्हणजे कमी अपघात, हिमस्खलनाचा धोका कमी आणि पर्यावरणीय कचरा कमी करण्यास मदत होऊ शकेल, असा दावा त्यांनी केला आहे. ॲलिस्टर कार्न्स यांनी तर वेळ वाचविण्यासाठी ही उपयुक्त मोहीम असल्याचे म्हटले आहे. मी सरकारी मंत्री असल्याने पारंपरिक एव्हरेस्ट मोहिमेसाठी सहा ते आठ आठवड्यांचा वेळ माझ्याकडे नव्हता. त्यामुळे आठवडाभराची ही मोहीम वेळेची बचत करण्यासाठी उपयुक्त आहे, असे कार्न्स म्हणाले. मात्र या मोहिमेमुळे एव्हरेस्टचे आणखी व्यावसायिकीकरण होऊ शकते, असा भीतीसूचक इशारा पर्यावरणवाद्यांनी दिला आहे. त्याशिवाय हे आव्हानात्मक शिखर सहज सर केल्याने गिर्यारोहणातून मिळणारा आनंद तुम्ही गमवाला, असे काही गिर्याराेहकांनी सांगितले. 

या मोहिमेमुळे वाद का निर्माण झाला?

नेपाळ सरकारने या गिर्यारोहण मोहिमेची चौकशी सुरू केली आहे. झेनॉन गॅसचा वापर करून केलेली ही चढाई गिर्यारोहणाच्या नैतिकतेविरुद्ध असल्याचे नेपाळच्या पर्यटन विभागातील अधिकारी हिमाल गौतम यांनी म्हटले आहे. त्यांनी एव्हरेस्ट मोहिमांच्या सुरक्षिततेबाबतही चिंता व्यक्त केली. गिर्याराेहकांच्या संघटनांनीही ही मोहीम चुकीची असल्याचे म्हटले आहे. अशा कामगिरी वाढवणाऱ्या तंत्रांचा वापर गिर्याराेहणाच्या भावनेला कमकुवत करतो. पारंपरिकपणे, एव्हरेस्ट हे केवळ सर करण्याचे शिखर नाही, तर ते सहनशक्ती, संयम आणि निसर्गाबद्दलच्या आदराची परीक्षा आहे. ते सात दिवसांच्या साहसी सहलीत रूपांतरित करण्याच्या कल्पनेने समुदायातील अनेकांना अस्वस्थ केले आहे. आंतरराष्ट्रीय गिर्यारोहण महासंघाने इशारा दिला की, झेनॉनचे गिर्यारोहकांसाठी कोणतेही सिद्ध फायदे नाहीत आणि ते आरोग्यास धोका निर्माण करू शकतात. झेनॉन २०१४ पासून जागतिक डोपिंगविरोधी संस्थेच्या बंदी यादीत आहे, परंतु एव्हरेस्ट चढाई हा स्पर्धात्मक खेळ मानला जात नसल्याने त्याचा वापर केला गेला. मात्र ते चुकीचे असल्याचे गिर्यारोहकांनी म्हटले आहे. 

sandeep.nalawade@expressindia.com