प्रसूतीनंतर महिलांना सतावतायत मानसिक आजार? जाणून घ्या लक्षणे आणि डॉक्टरांनी सुचवलेले उपाय

संबंधित प्रकरणातील महिलेला दुसर्‍या गर्भधारणेच्या काही काळानंतर मानसिक विकाराने ग्रासले. त्यात भावनिक, मानसिक व आर्थिकदृष्ट्या तिसरे अपत्य वाढवण्याच्या स्थितीत ती नव्हती. अशा आजारपणात उपचार करण्यासाठी तिने जी औषधे घेतली होती, ती गर्भासही अनुकूल नव्हती. आरोग्याच्या दृष्टीने ही स्थिती आई जगात दुसरा जीव आणण्यास, तसेच त्याचे पालनपोषन करण्यास अपात्र ठरवते. परंतु, या प्रकरणामुळे प्रसूतीनंतरच्या मानसिक आजारांबाबत पुन्हा एकदा चर्चा सुरू झाली आहे. या स्थितीला प्रसूतीपश्चात मानसिक आजार असेही म्हणतात. परंतु, ही स्थिती कशामुळे निर्माण होते आणि यावर काय उपचार आहेत ते आपण जाणून घेऊ…

क्लिनिकल सायकोलॉजिस्ट मीमांसा सिंग तन्वर यांच्या मते, प्रसूतीनंतर पोस्टपार्टम सायकोसिसचा त्रास होऊ शकतो. फार कमी महिलांना या परिस्थितीचा सामना करतात. त्यात बाळाला जन्म दिल्यानंतर आईला सर्वांपासून अचानक संबंध तोडण्याची इच्छा होते म्हणजे ती सर्वांपासून दूर राहण्याचा प्रयत्न करते. अनेकदा तिच्या मनात भ्रम निर्माण होतात. शरारीत होणाऱ्या अंतर्गत बदलांमुळे आईच्या मानसिक आरोग्यावर परिणाम होतो.

पोस्टपार्टम सायकोसिस म्हणजे काय आणि त्याची कारणे काय?

पोस्टपार्टम सायकोसिस ही एक मानसिक आरोग्य स्थिती आहे; ज्यात बाळाला जन्म दिल्यानंतर पहिल्या काही आठवड्यांत आईच्या मानसिक आरोग्यावर परिणाम झाल्याचे दिसून येते. याची लक्षणे अचानक दिसू शकतात; ज्यामुळे संबंधित आई वास्तवाशी असलेले भान गमावून बसते. त्यात व्यवस्थित झोप न येणे, भ्रम निर्माण होणे, अचानक मूड बदलणे, नकारात्मक वाटणे, आणि वागणूक बदलणे ही लक्षणे दिसू शकतात. अनेकदा गर्भधारणेनंतर लगेचच बाळाची काळजी घेण्याची आईची इच्छा राहत नाही. पोस्टपार्टम सायकोसिसमध्ये भास होणं, विचारांमधील सुसूत्रता हरवणं, आभासी जगात गेल्यासारखं वाटणं ही लक्षणं असतात.

एखादी आई बाळाच्या जन्मापूर्वी कोणत्याही मानसिक आजाराचा सामना करीत असेल, तर तिला पोस्टपार्टम सायकोसिसचा सर्वाधिक धोका असतो; परंतु मानसिक आजार नसलेल्या महिलांनाही हा आजार होऊ शकतो.

प्रसूतीनंतर शरीरात अनेक बदल दिसून येतात. त्यात हार्मोनल बदल होतात; ज्यामुळे एकूण मानसिक आरोग्यावरही परिणाम होतो. त्याचा न्यूरोट्रान्समीटरच्या कार्यावरही परिणाम दिसू लागतो.

प्रसूतीनंतर उद्भवणारी ही समस्या इतर आजारांपेक्षा खूप वेगळी आहे. त्यातून लवकर बरे होण्यासाठी रुग्णाला औषधांसह मानसोपचार तज्ज्ञाच्या मदतीची आवश्यकता असते.

पोस्टपार्टम सायकोसिसची लक्षणे

प्रत्येक महिलेत याची वेगवेगळी लक्षणे असू शकतात. पण, ही लक्षणे इतकी वाईट असतात की, ज्यातून बाहेर पडण्यासाठी महिलेला खूप त्रास सहन करावा लागतो. त्यात सतत उदास वाटणे, चिडचिड होणे, सतत चिंताग्रस्त वाटणे, कधी कधी खूप मूड स्विंग्स होणे, रुग्णाला नीट झोप न लागणे, काही वेळा स्वभाव खूप आक्रमक, हिंसक होणे, तर कधी कधी निरर्थक बोलत राहणे, अशी लक्षणे दिसू शकतात. अशा परिस्थितीत मन स्थिर राहत नाही; ज्यामुळे रुग्ण वेड्यासारखा वागतो. तर्कहीन किंवा भ्रामक विचारांवर विश्वास ठेवतो. त्यात रुग्णाच्या प्रत्येक इंद्रियावर परिणाम होतो; जसे की, वास घेण्याची क्षमता, ऐकणे किंवा दिसणे. यात रुग्ण स्वत:ला इजा करून घेण्याचीही शक्यता असते.

एकापेक्षा जास्त गर्भधारणेनंतर एखादी महिला या आजाराला बळी ठरण्याची शक्यता असते का?

क्लिनिकल सायकोलॉजिस्ट मीमांसा सिंग तन्वर यांच्या मते, एकापेक्षा जास्त गर्भधारणेनंतर एखादी महिला या आजाराला बळी पडू शकते, असे ठोसपणे सांगता येणार नाही. याबाबत अनेक पुरावे आहेत. परंतु, काही प्रकरणांमध्ये मातांना त्यांच्या दुसऱ्या गर्भधारणेनंतरही या आजाराचा सामना करताना पाहिले आहे.

पोस्टपार्टम सायकोसिसवर उपचार पद्धत

क्लिनिकल सायकोलॉजिस्ट मीमांसा सिंग तन्वर यांच्या मते, पोस्टपार्टम सायकोसिसवर Cognitive Behaviour Therapy ही एक चांगली उपचारपद्धत आहे. त्यात रुग्ण आई आपले विचार आणि मनस्थिती सुधारू शकते. स्वत:मधील दोष आणि नकारात्मक विचार दूर ठेवत, तिच्यात बाळाचे चांगल्या प्रकारे संगोपन आणि काळजी घेण्यासाठी आत्मविश्वास येऊ शकतो. रुग्णाच्या लक्षणांनुसार उपचाराच्या पहिल्या टप्प्यात आठवडे किंवा महिने लागू शकतात.

औषधांमध्ये अँटीडिप्रेसस, मूड स्टॅबिलायझर्स व अँटीसायकोटिक औषधे रुग्णास फायदेशीर ठरू शकतात. काही प्रकरणांमध्ये इट्रोकनव्हल्सिव्ह थेरपीचा (एक अशी उपचार प्रक्रिया; जी मनोविकार आणि गंभीर नैराश्यावर उपचार करण्यासाठी मेंदूच्या न्यूरॉन्सला विद्युत प्रवाहाने उत्तेजित करते) वापर करावा लागू शकतो.

कुटुंबाने काय भूमिका निभावली पाहिजे?

पोस्टपार्टम सायकोसिसचा सामना करणाऱ्या आईला तिच्या कुटुंबातील लोकांनी आधार दिला पाहिजे आणि तिचे लक्ष दुसरीकडे वळवण्यासाठी प्रयत्न केले पाहिजेत. तिच्या मुलाची काळजी घेण्यासाठी तिला अनेकांनी मदत केली पाहिजे. पोस्टपार्टम सायकोसिसची लक्षणे सामान्यतः बाळाच्या जन्मानंतर पहिल्या किंवा दोन आठवड्यांत दिसायला लागतात. परंतु, काही वेळा ती दिसण्यासाठी १२ आठवडे लागू शकतात. त्यामुळे ज्या क्षणी तुम्हाला अशी काही लक्षणे दिसतील त्या क्षणी डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.