प्रसूतीनंतर आईच्या शरीरात दूध कसे तयार होते? लिक्विड गोल्ड बाळांसाठी का आहे महत्त्वाचे… वाचा, तज्ज्ञ काय सांगतात?

खरं तर, ही केवळ एक प्रक्रिया नाही तर आई आणि बाळामध्ये प्रेम, स्पर्श आणि सुरक्षितता यासारख्या घटकांवर तयार होणारं पहिलं खोलवरचं अतूट नातं आहे. आईच्या शरीरात हे दूध नेमकं कसं तयार होतं आणि कोणते घटक दुधाच्या निर्मितीवर परिणाम करू शकतात हे केवळ माहितीसाठी जाणून घेणं गरजेचं नाही, तर गर्भवती मातांना मानसिकदृ्ष्ट्या तयार करण्यासाठी देखील महत्त्वाचे आहे.

कोलेस्ट्रम म्हणजे काय?

मुंबईतील स्त्रीरोगतज्ज्ञ आणि प्रसूतीतज्ज्ञ डॉ. हिना शेख यांनी याबाबत महत्त्वाची माहिती सांगितली आहे. प्रसूतीनंतर काही तासांत किंवा दिवसांत स्तनांमध्ये तयार होणाऱ्या पहिल्या दुधाला कोलेस्ट्रम म्हणतात. हे दूध पिवळसर रंगाचे आणि घट्ट तसंच अनेक पोषक तत्वांनी समूद्ध असते. कोलेस्ट्रममध्ये प्रथिने, जीवनसत्त्वे, खनिजे, इम्युनोग्लोबिन ए (अँटीबॉडीज), लॅक्टोफेरिन (संसर्ग रोखण्यास मदत करणारे प्रथिने), ल्युकोसाइट्स (पांढऱ्या रक्त पेशी) आणि एपिडर्मल ग्रोथ फॅक्टर (पेशींच्या वाढीस प्रोत्साहन देणारे प्रथिने) असतात. ते तुमच्या बाळाची प्रतिकारशक्ती वाढवण्यास मदत करतात. या दुधाला बाळाची प्राथमिक लस असेदेखील म्हणतात. कारण त्यात अँटीबॉडीज असतात, जे नवजात बाळाला सुरूवातीच्या संसर्गापासून वाचवण्यास मदत करतात.

ही प्रक्रिया केवळ दूध निर्मितीसाठी नाही, तर ती हार्मोन्स, ग्रंथी, नसा आणि सिग्नल यांचे संयोजन आहे. म्हणूनच बाळाला सुरूवातीला कोलेस्ट्रम पाजणे आवश्यक आहे. बाळाच्या जन्मानंतर दोन ते चार दिवसांत कोलेस्ट्रम आईच्या दुधात बदलते.

प्रसूतीनंतर लगेचच दूध निर्मितीची प्रक्रिया कशी सुरू होते?

डॉ. शेख यांनी सांगितले की, प्रसूतीनंतर लगेचच बाळाला आईकडे सोपवले जाते याला कांगारू मदर केअर किंवा त्वचेपासून त्वचेचा संपर्क म्हटले जाते. नंतर जेव्हा बाळ स्तनाग्रांना तोंडाशी घेते, तेव्हा नसांमध्ये प्रोलॅक्टिन नावाचा हार्मोन सोडला जातो. प्रोलॅक्टिन सोडल्यानंतर ऑक्सिटोसिन सोडला जातो. हे दोन हार्मोन्स प्रोलॅक्टिन आणि ऑक्सिटोसिन शरीरात दुधाचे उत्पादन सुरू करतात.

कोलेस्ट्रम हे घट्ट द्रव असते, जे बाळासाठी आवश्यक आहे. पुढे साधारण दूधनिर्मिती होण्यासाठी साधारण तीन ते पाच दिवस लागतात. म्हणजे बाळाच्या उत्तेजनामुळे हार्मोन्स रिलीज होतात आणि हे हार्मोन्स दुधाचे उत्पादन सुरू करतात.

दूध निर्मितीची प्रक्रिया

• गर्भधारणेच्या सुरूवातीला शरीरात इस्ट्रोजेन आणि प्रोजेस्टेरॉन हे हार्मोन्स वाढतात, जे स्तनांना दूध तयार करण्यासाठी तयार करतात.
• गरोदरपणाच्या शेवटच्या महिन्यांत प्रोलॅक्टिन हार्मोन वाढतो, त्यामुळे दूध उत्पादन सुरू होण्यास मदत होते.
• स्तनाच्या आत लहान पिशव्या म्हणजेच अल्व्हेओली तयार होतात, ज्यांची संख्या गर्भधारणेदरम्यान वाढते.
• प्रत्येक पिशवीत स्त्रावित पेशी असतात, ज्या दुधात प्रथिने, चरबी, दुग्धशर्करा आणि प्रतिपिंडे तयार करतात.
• बाळाच्या जन्मानंतर जेव्हा तो आईचे दूध पितो, तेव्हा स्तनाग्रांच्या नसांमधून मेंदूला एक सिग्नल पाठवला जातो.
• मेंदू ऑक्सिटोसिन हा संप्रेरक सोडतो, जो नलिकांमधून दूध वाहून नेण्यास मदत करतो. याला लेट-डाउन रिफ्लेक्स म्हणतात.
• जागतिक आरोग्य संघटनेच्या मते, जन्मानंतर पहिले ६ महिने फक्त आईचे दूध द्यावे.
• बाळ जड अन्न खाण्यास सुरूवात करताच दुधाची मागणी कमी होते आणि शरीर हळूहळू दूध तयार करणे थांबवते.

दुसरीकडे, दुधाचे उत्पादन कमी होण्याची अनेक कारणे आहेत. पहिले कारण म्हणजे जेव्हा बाळ आणि आईमधील बंध पहिल्यांदा तयार होतो, तेव्हा ते खूप नवीन असतात. अशा परिस्थितीत जेव्हा कोलेस्ट्रम येते तेव्हा आईला असे वाटते की दुधाचे उत्पादन कमी आहे. मात्र, प्रत्येक नवीन मातेला हे माहीत असणं गरजेचं आहे की कोलेस्ट्रमचा पुरवठा कमी आहे आणि परिपक्व दुधाचा पुरवठा जास्त आहे, मात्र ते येण्यासाठी काही दिवस लागतात. म्हणून नवीन मातांना जागरूकता आणि ज्ञान देणे महत्त्वाचे आहे. कोलेस्ट्रमनंतर येणाऱ्या दुधाची निर्मिती बाळाच्या चोखण्याच्या पद्धतीवरदेखील अवलंबून असते. या काळात ताणतणावामुळे देखील दुधाचे उत्पादन कमी होते. काही वेळा अँटी डिप्रेसंट, ओव्हर द काउंटर औषधे किंवा अगदी सर्दी आणि खोकल्याची औषधे घेतल्याने दुधाचे उत्पादन कमी होऊ शकते.

दुधाची निर्मिती कमी असल्यास काय करावे?

दुधाची निर्मिती वाढवण्यासाठी पोषण सर्वात महत्त्वाचे आहे. आईचे कॅलरीजचे प्रमाण पुरेसे असावे. तिचे पाणी पिण्याचे प्रमाणही चांगले असावे. विश्रांती देखील पुरेशी घ्यावी. किमान ८ ते ९ तास गाढ झोप घ्या. याव्यतिरिक्त आहारात प्रथिने आणि दु्ग्धजन्य पदार्थांचे प्रमाण वाढवल्याने दुधाचे उत्पादन वाढण्यास मदत होऊ शकते. जर बाळाला दोन्ही स्तनांमधून दूध पाजले तर त्यांच्यात उत्तेजना राहते आणि त्यामुळे दूध उत्पादनात मदत होते.