पोर्टफोलिओतलं सोनं!

महत्त्वाचे म्हणजे गेल्या काही वर्षांत सोन्याच्या किमती प्रचंड वेगात वाढल्या, त्यामुळे सध्या सोने हे खूप महागडी गुंतवणूक ठरू शकते असे काहींचे म्हणणे आहे. यात थोडेसे तथ्य जरी असले तरीही आतापर्यंतचा इतिहास पाहता सोन्याच्या किमती खाली येण्याची शक्यता तशी कमी वाटते आणि घसरली तरीही जास्त घसरणार नाही. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे प्रत्यक्ष बाळगलेले सोने कायम तुमच्या जवळ राहते, ते  दागिन्यांच्या स्वरूपात वापरता येते. शेअर्सच्या बाबतीत मात्र गुंतवणूक केलेली कंपनी बुडल्यास शेअर सर्टिफिकेटला रद्दीचा भाव येतो. सोन्याचे चढे भाव हा कृत्रिम फुगवलेला फुगा नाही हे निश्चित. त्यामुळेच अजूनही सोन्यातील गुंतवणूक आकर्षक वाटते.
सोन्यातील गुंतवणुकीचे पर्याय
लेखात वर म्हटल्याप्रमाणे सोने आता गुंतवणूक पर्याय म्हणून आपण स्वीकारू लागलो आहोत, किंबहुना पोर्टफोलिओमध्ये सोन्याची किमान ५ टक्के ते १५ टक्के तरी गुंतवणूक हवी, असं तज्ज्ञांचेही म्हणणे आहे, पण मग ही गुंतवणूक करायची कशी? त्याआधी आपण सोन्यातील गुंतवणुकीसाठी कुठली माध्यमे उपलब्ध आहेत ते पाहू.
(१) प्रत्यक्ष सोने खरेदी (फिजिकल फॉर्म): सरळ सराफाच्या पेढीवर जाऊन सोने खरेदी करणे ही आपली पारंपरिक पद्धत आहे; परंतु ही खरेदी आपण दागिन्यांच्या स्वरूपात करत असल्याने यात घडणावळ आणि मजुरीचा समावेश होतो. त्यामुळे हे सोने महाग तर पडतेच, परंतु विक्री करतानादेखील यात घट पकडतात. गुंतवणूक म्हणून सोने खरेदी करताना शक्यतो ते बँकेतून खरेदी करावे. हे सोने ९९.५ टक्के शुद्ध असून ते नाण्यांच्या स्वरूपात मिळते. त्यामुळे हे विक्री करताना यात घट होत नाही तसेच यात घडणावळ आणि मजुरीचा खर्चदेखील वाचतो. ही नाणी तुम्हाला १० ग्रॅम ते १०० ग्रॅमपर्यंतच्या वजनात मिळू शकतात.आयसीआयसीआय बँक, स्टेट बँक ऑफ इंडिया, कोटक महिंद्र बँक इ. अनेक बँकांतून ही सुविधा उपलब्ध आहे.
(२) ईटीएफ अर्थात एक्स्चेंज ट्रेडेड फंड : सामान्य गुंतवणूकदाराला पेपर स्वरूपात सोने खरेदी करायची ही उत्तम संधी ईटीएफतर्फे मिळू शकते. म्युच्युल फंडचाच हा एक प्रकार असल्याने गुंतवणूकही म्युच्युअल फंडच्या युनिटसारखीच करायची असते. गुंतवणूकदाराने गुंतवलेल्या रकमेचे सोने खरेदी केले जात असल्याने सोन्याच्या भावाच्या चढउताराप्रमाणे याच्या युनिट्सचे निव्वळ मालमत्ता मूल्य (एनएव्ही) बदलत असते. या चढउताराचा फायदा घेऊन हवी तेव्हा खरेदी-विक्री करणे शक्य होते. ईटीएफचा महत्त्वाचा फायदा म्हणजे याची युनिट्स शेअरप्रमाणे शेअर बाजारात ट्रेड करता येतात आणि कुठलाही गुंतवणूकदार ही युनिट्स एखाद्या शेअरप्रमाणे बाजारातून त्याच्या बाजारमूल्याला खरेदी-विक्री करू शकतो. सध्या अनेक ईटीएफ बाजारात उपलब्ध आहेत. यात प्रामुख्याने स्टेट बँक, कोटक, एचडीएफसी बँक, यूटीआय, आयडीबीआय  इ.चा समावेश करता येईल. हे सोने तुम्ही डीमॅट स्वरूपात खरेदी करत असल्याने याची गुंतवणूक आणि निर्गुतवणूक खूप सोपी पडते. अर्थात इतर म्युच्युअल फंडांच्या योजनेप्रमाणे इथेही तुम्हाला १-२ टक्के आकार द्यावा लागतो.
(३) इक्विटी गोल्ड फंड : म्युच्युअल फंडच्या या योजनेत ज्या कंपन्या सोन्याच्या किंवा संबंधित व्यवसायात आहेत त्या कंपन्यांच्या शेअर्समध्ये गुंतवणूक केली जाते. सोन्याचा भाव वधारल्यावर साहजिकच शेअर्सचा भाव वाढून त्याचा फायदा म्युच्युअल फंड आणि पर्यायाने गुंतवणूकधारकाला होतो. सोन्यातील ही एक प्रकारची अप्रत्यक्ष गुंतवणूक म्हणायला हरकत नाही.
(४) फंड ऑफ फंड : यात नावांत म्हटल्याप्रमाणे एखादा म्युच्युअल फंड दुसऱ्या म्युच्युअल फंडात गुंतवणूक करतो. उदा. ईटीएफ किंवा इक्विटी गोल्ड फंडात गुंतवणूक वगैरे. ज्या गुंतवणूकदारांकडे डी मॅट खाते नाही त्यांच्यासाठी ही योजना चांगली आहे, परंतु हा फंड ऑफ फंड असल्याने तुलनेत परतावा कमी मिळतो.
(५) ई गोल्ड : स्पॉट एक्स्चेंजमध्ये बुलियनप्रमाणे सोने खरेदी करता येते. अर्थात हेही सोने डी मॅट स्वरूपातच असते आणि तुम्हाला ट्रेडिंग अकाऊंट उघडणे आवश्यक असते. तुम्हाला हवे तेव्हा तुम्ही तुमचे सोने री-मॅटेरिलायझेशन करून त्याचे प्रत्यक्ष सोन्यात रूपांतर करून घेऊ शकता. अर्थात तुमच्या वतीने स्पॉट एक्स्चेंज हे सोने ठेवत असल्याने जकात, डिलिव्हरी इ. खर्च गुंतवणूकदाराला द्यावा लागतो. ई गोल्ड हे कधीही प्रत्यक्ष सोन्यात रूपांतर करता येणे शक्य असल्याने दीर्घकालीन भांडवली नफ्याप्रमाणे कर कपातीसाठी किमान तीन वर्षे बाळगणे आवश्यक असते. तसेच वर्षभरात नफा कमवून बाहेर पडायचे असल्यास तुम्हाला त्या नफ्यावर तुमच्या उत्पन्नाच्या स्लॅबप्रमाणे कर भरावा लागतो. ई गोल्डचा महत्त्वाचा विशेष म्हणजे तुम्ही ई गोल्डचे ट्रेडिंग रात्री ११.३० पर्यंत करू शकता आणि याची किंमत पारदर्शक असते.
वरील सर्व पर्याय अभ्यासल्यावर मला ईटीएफमधील गुंतवणूक सोपी, सुटसुटीत आणि फायदेशीर वाटते. प्रत्यक्ष सोने खरेदी केवळ जिकिरीची नाही तर जोखमीची आणि महागही आहे. ईटीएफमार्फत सोन्यातील गुंतवणूक फायद्याची का याची प्रमुख करणे पुढीलप्रमाणे देता येतील:
(१) छोटे गुंतवणूकदार आपल्या ऐपतीप्रमाणे युनिट्स खरेदी करून पोर्टफोलिओमध्ये सोन्याचा समावेश करू शकतात.
(२) खरेदी/ विक्री शेअर बाजारात शेअर्सप्रमाणेच होत असल्याने हवे तेव्हा आणि चढउताराप्रमाणे शक्य होते. म्युच्युअल फंडातील गुंतवणूक असल्याने एसआयपी देखील करता येते.
(३) युनिट्स डी-मॅट स्वरूपात असल्याने सोन्याची राखण करणे, त्याची सुरक्षा बघणे इ. प्रकार करावे लागत नाहीत. तसेच आपल्याकडे सोन्यातील गुंतवणूक किती आहे आणि त्यातील फायदा व तोटा ऑनलाइन कळू शकतो,
(४) शेअर्सच्या तुलनेतही ईटीएफ खूपच फायद्याचे ठरतात, कारण ईटीएफलारळळ ( रीू४१्र३८ ळ१ंल्ल२ूं३्रल्ल ळं७) लागू होत नाही. तसेच ईटीएफ वर्षभर ठेवल्यास ते दीर्घकालीन भांडवली करास पात्र ठरतात. याउलट प्रत्यक्ष खरेदी केलेले सोने दीर्घकालीन भांडवली नफ्यास पात्र ठरण्यासाठी ३ वर्षे ठेवावे लागते.
(५) ईटीएफ स्वरूपातील सोन्याच्या गुंतवणुकीला संपत्ती कर लागू होत नाही.
इतके फायदे पाहिल्यावर ईटीएफमधील गुंतवणूक उत्तम का याची कारणे लक्षात आली असतीलच. इथे एक गोष्ट मात्र लक्षात ठेवायला हवी. ईटीएफ निवडताना मोठय़ा कॉर्पस्चा म्युच्युअल फंड निवडावा. याच मुख्य कारण म्हणजे जितके जास्त युनिट्स तितकी द्रवणीयता जास्त. ईटीएफच्या खरेदी-विक्रीसाठी शेअर्सप्रमाणे ब्रोकरेज द्यावे लागते हेही ध्यानात घ्यायला हवे. तसेच गुंतवणूकदाराकडे प्रत्यक्ष सोने येत नसल्याने फंड निवडताना नावाजलेली अ‍ॅसेट मॅनेजमेंट कंपनी निवडावी.
ईटीएफ हा एक उत्तम पर्याय असला तरीही सोने खरेदी करताना सर्वच पर्यायांचा विचार करावा, कारण प्रत्येकाच्या गरजा आणि कारणे वेगळी असू शकतात.
सोने गुंतवणुकीची योग्य वेळ कुठली?
१९२५ मध्ये १० ग्रॅम सोने १८.७५ रु पयांना मिळत होते, तर गेल्या दहा वर्षांत सोन्याच्या भावाची चढती कमान पहिली तर सोन्यातील गुंतवणूक किती फायद्याची ठरू शकते याची कल्पना येईल. २००३ मध्ये १० ग्रॅम सोन्याचा भाव ५६०० रु पये होता, तो सध्या ३०,००० वर आहे. इतका उत्तम परतावा दुसऱ्या कुठल्याही गुंतवणुकीने दिला नसेल. मात्र इतक्या वेगात वाढलेले हे सोन्याचे दर यापुढेही असेच चढे राहतील का, हा खरा प्रश्न आहे. तज्ज्ञांच्या मते सोन्यासारख्या अनमोल धातूमध्ये प्रत्येक मंदीत गुंतवणूक फायद्याची ठरते. उदा. गेल्या वर्षी सोने ३०,००० वर गेल्यानंतर ते दहा महिन्यांत  (जून-ऑगस्ट दरम्यान) सुमारे २५ टक्क्य़ांनी खाली आले होते. त्या वेळी ज्यांनी सोने खरेदी केले त्यांचा नक्कीच फायदा झाला असेल. सध्याची जागतिक आणि देशांतर्गत परिस्थिती, वाढते कर्ज, कच्च्या तेलाच्या किमती, घसरता रु पया, चलनांचे युद्ध आणि अवमूल्यन, चलनवाढ इ. पाहता शेअर बाजाराची परिस्थिती अशीच राहील. सोन्याच्या भावातही चढउतार अटळच आहेत, मात्र तरीही सोन्यातील गुंतवणूक शहाणपणाची ठरेल. सामान्य गुंतवणूकदाराला कमी धोका पत्करून गुंतवणूक करायची असेल तर ईटीएफमधील दीर्घकालीन गुंतवणूक, सुरक्षित आणि फायद्याची ठरू शकेल. परिपूर्ण पोर्टफोलिओमध्ये सोन्याला विसरून नाही चालणार.
दिवाळीत जसे मुहूर्त ट्रेडिंग होते त्याप्रमाणेच विजयादशमीच्या सुमुहूर्तावर सोन्याच्या खरेदीला सुरवात करा म्हणजे भविष्यकाळ नक्कीच सुवर्णमय होईल.पै पै जोडून सोन्याची खरेदी
तिचं नाव कमला. मूळची कर्नाटकातली. शिक्षण जेमतेम आठवी-नववीपर्यंत. सोळा-सतराव्या वर्षी लग्न झाल्यावर मुंबईत आली. मुंबईत येऊन रुळेपर्यंत चार-पाच वर्षे गेली. तोपर्यंत तीन मुलंही झाली. सासरची एकूण परिस्थिती बघितल्यावर आपल्याला काम करण्याशिवाय पर्याय नाही, हे तिच्या लक्षात आलं होतं. कुणाकुणाच्या ओळखीने तिने धुणीभांडी, लादी फरशी, पोळ्या करणं अशी कामं मिळवली. एका ओळखीतून दुसरं काम मिळत गेलं. गेली सात-आठ वर्षे ती अशी रोज सात-आठ घरची कामं करतेय. तिला त्याचे महिना सहा ते सात हजार रुपये मिळतात.
नवरा लिफ्टमन म्हणून काम करतो. दोन मुली मराठी शाळेत शिकतात. सगळ्यात लहान मुलाला इंग्लिश मीडियममध्ये घातलंय. रोजचा जगण्याचा खर्च, तिन्ही मुलांचा शिक्षणाचा खर्च, शिवाय तिन्ही मुलांना अभ्यास चांगला यावा म्हणून क्लास लावलाय. शिवाय सतत घरी कुणाकुणाची दुखणी-खुपणी, आजारपणं, लग्नसराई, देवदेव हे सगळं सुरू असतं. या सगळ्यातून हातचं राखत तिनं गेल्या सहा सात वर्षांत एक नेकलेस, एक चेन, दोन मुलींसाठी दोन कानातली असं सहा तोळे सोनं उभं केलंय. सगळ्यात पहिल्यांदा तिला नेकलेस करायचा होता. तेव्हा ती कुणाच्या तरी ओळखीने घराजवळच्या सराफाकडे गेली. सराफाला थोडे पैसे देऊन नेकलेस खरेदी केला आणि तो सराफाकडेच ठेवून दिला. मग दर महिन्याला हजार पाचशे असे जमेल तसे पैसे देत सगळे पैसे फेडले आणि मग तो नेकलेस आणला. नेकलेसचे पैसे फिटल्यावर चेन करायला घेतली. तेव्हाही सुरुवातीला असंच केलं. पण नंतर हळूहळू सराफाच्या लक्षात आलं की ही बाई प्रामाणिक आहे, ती दर महिन्याला नियमित पैसे आणून देते. मग त्याने तिला सगळे पैसे फिटण्याआधीच चेन देऊन टाकली. चेनचे पैसे फिटल्यावर तिने दोन्ही मुलींसाठी दोन सोन्याची कानातली केली. आता त्यांचे पैसे फिटत आले आहेत. मधल्या काळात घरातल्या धार्मिक कार्यक्रमासाठी तिला पैशांची गरज होती. तेव्हा तिने सोन्याची चेन त्याच सराफाकडे गहाण ठेवली आणि २२ हजार रुपये उचलले. आता वर्षभरात ते पैसे निम्मे फिटत आले आहेत. सहा महिन्यांत उरलेले पैसे फिटतील. आता तिला बांगडय़ा करायची स्वप्नं पडायला लागली आहेत. दोन मुली आहेत मला, त्यांची लग्नं करायची आहेत, मुलाचं शिक्षण करायचं आहे. त्यासाठी हे सोनंच वेळप्रसंगी उपयोगी पडेल, असा ठाम विश्वास तिला आहे.  

आपल्या समाजातील ही दोन प्रातिनिधिक उदाहरणे. भविष्यातील घटना, खर्च डोळ्यासमोर ठेवून आयत्यावेळी आधार हवा म्हणून या दोन महिलांनी निवडलेला हे पर्याय आपल्याला काय सांगतात? या दोन्ही महिलांकडे सोन्यातील गुंतवणूक करण्यासाठी एक विविक्षित असे कारण आहे. लग्नासाठी, मुलांच्या शिक्षणासाठी म्हणून त्यांनी सोन्यातील गुंतवणुकीला सुरुवात केली आहे. नुसतंच ध्येय ठरवून त्या थांबल्या नाहीत तर ते साध्य करण्यासाठी त्या मेहनत घेत आहेत. त्यासाठी कितीही कष्ट पडले तरी ते झेलायची त्यांची तयारी आहे.
मुख्य म्हणजे यामध्ये प्रामाणिकपणा आहे. हे करत असताना त्याला जोड मिळाली आहे ती आर्थिक नियोजनाची. ठरावीक प्रमाणात पैसे साठवणे, त्यासाठी बॅक अकाऊंट उघडणं अशा गोष्टी त्यांनी जाणीवपूर्वक केल्या आहेत. या सर्वामधून त्यांच्यामधील प्रचंड आत्मविश्वास दिसून येतो. त्याचा परिणाम म्हणून सराफ देखील त्यांच्यावर विश्वास टाकताना दिसून येतात. याला सर्वात महत्वाची जोड मिळाली ती म्हणजे नशीबाची. त्यामुळे त्यांना त्यांच्या गुंतवणुकीचा फायदा चांगला मिळत गेला.
अर्थतज्ज्ञ अजय वाळिंबे

सोन्याचा भाव ठरतो कसा?
गेली काही वर्षे सर्वच गुंतवणूकदारांच्या चर्चेचा विषय असलेल्या या बहुमूल्य सोन्याचा भाव ठरवतं कोण आणि कसा? लंडनमध्ये रोज सकाळी १0.३0 आणि दुपारी ३ वाजता लंडन बुलियन मार्केट असोसिएशन (छइटअ) सोन्याच्या किमती ठरवते आणि जाहीर करते. या असोसिएशनमध्ये जगातील १00 हून अधिक मोठय़ा बँका तसेच वित्तीय संस्था आणि सोन्याचे मोठे साठेदार सहभागी आहेत. याच असोसिएशनतर्फे सोन्या-चांदीचे प्रमाणीकरण, उलाढालीचे नियम आणि अर्थात किमतीचे नियंत्रण होते. या असोसिएशनमधल्या बहुतांशी कंपन्या मार्केट मेकर्स म्हणून ओळखल्या जातात. रोज ठरलेल्या वेळी दोन कॉन्फरन्स कॉल्समध्ये मागणी आणि पुरवठा तत्त्वावर या किमती ठरवल्या जातात. जगभरातील एकूण सोन्याच्या उलाढालीपैकी ८0 टक्के उलाढाल लंडन येथील या डळउ ( ५ी१ ३ँी- ू४ल्ल३ी१) वर होते. पुरवठा आणि मागणीबरोबरच आर्थिक परिस्थिती, कच्च्या तेलाच्या किमती, चलनवाढ आणि चलन व्यवहारवरही सोन्याच्या भावाचा संबंध जोडता येतो. थोडक्यात जितकी अनिश्चितता वाढेल तेवढा सोन्याचा भाव चढेल. लंडनखेरीज न्यू यॉर्क, दुबई येथेही सोन्याच्या मोठय़ा उलाढाली होतात. अर्थात तुम्हा आम्हाला प्रत्येक क्षणाला दिसणारा सोन्याचा भाव हा स्पॉट एक्स्चेंजवर ठरत असतो. लंडन मार्केटवरील ठरलेल्या किमतीवरून स्पॉट एक्स्चेंजवर (ठरएछ) उलाढालीत  दिसणारे भाव हे त्या वेळचे भाव असतात. त्यामुळेच गुंतवणूकदारांसाठी स्पॉट एक्स्चेंजवरचे भाव तर सर्वसामान्य माणसांसाठी पेढीवर दिसणारे भाव. गंमत म्हणजे पेढीवर किंवा सराफकडे दिसणारे भाव हे जाहीर झालेल्या भावापेक्षा कमीजास्त आढळतात. याची दोन मुख्य कारणे म्हणजे एक तर घाऊक बाजारातील आणि किरकोळ बाजारातील दरातील फरक तसेच लागू असलेले कर. त्यामुळे सोन्याचा भाव जो जाहीर होतो त्यात २ टक्के फरक आढळेल. अर्थात सोनं विकत घ्यायचं असेल तर २ टक्के जास्त आणि विकायचे असेल तर २ टक्के कमी. लंडन, न्यू यॉर्क, झुरिक, इस्तंबूल, दुबई, सिंगापूर, हाँगकाँग, टोकिओ, मुंबई ही सोन्याच्या व्यापाराची महत्त्वाची जागतिक केंद्रे असून त्यांपैकी हाँगकाँग, झुरिक, लंडन व न्यूयॉर्क या सोन्याच्या बाजारपेठा दररोज चोवीस तास व्यापारासाठी खुल्या असतात.
(लेखातील काही माहिती आणि संदर्भ मराठी विश्वकोशातून घेतले आहेत.)