संस्कृती : काशीविश्वेश्वर – एक लोभस वास्तुशिल्प

सातारा जिल्ह्य़ातील सातारा शहराच्या पश्चिमेस सुमारे बत्तीस किमीवर कृष्णा नदीकाठी वसलेले वाई हे इतिहासप्रसिद्ध निमशहरी गाव असून ते तीर्थक्षेत्र, दक्षिण काशी तसेच वेदविद्या व संस्कृत भाषेच्या अध्ययनाचे केंद्र म्हणून ख्यातनाम आहे. मराठी विश्वकोश संकलनाचे मध्यवर्ती केंद्र म्हणूनही त्याची ख्याती महाराष्ट्रात सर्वत्र झाली आहे. बॉम्बे गॅझेटिअर (१८८५) मधील माहितीनुसार वाईत एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात लहान- मोठी सुमारे शंभरच्या आसपास मंदिरे होती. यांतील बहुसंख्य मंदिरे छत्रपती शाहू महाराज (कार. १७०७-१७४९) यांच्या व त्यानंतरच्या पेशवे काळात विशेषत: रास्ते घराण्याच्या कारकीर्दीत बांधली आहेत. या मराठाकालीन मंदिर वास्तुशैलीतील ‘काशीविश्वेश्वर’ मंदिर हे वास्तुशैली, शिल्पकला आणि विशेषत: संदला- शिल्पन किंवा चुने गच्चीतल्या (स्टक्को) मूर्तिकाम यांमुळे एक लोभस, दिमाखदार आणि टुमदार वास्तुशिल्प झाले आहे. सांप्रत अवशिष्ट असणाऱ्या मराठा- मंदिर वास्तुकलेत कदाचित हे सुस्थितीतील पडझड न झालेले (इन्टॅक्ट), नित्यनैमित्तिक पूजा- अर्चा- नैवेद्यादी उपक्रम चालू असलेले, चुनेगच्चीतील भरगच्च मूर्तीनी अलंकृत एकमेव मंदिर असावे.

मराठेशाहीत विशेषत: शिवोत्तरकाळात अठराव्या शतकात महाराष्ट्रात असंख्य़ मंदिरे बांधली गेली. ही सर्व मंदिरे वास्तुशिल्पशैलीच्या दृष्टीने माळव्यातील ‘भूमीज’ या उपवास्तुशैलीतून उत्क्रांत झालेल्या नागरशैलीत (इंडो- आर्यन) बांधलेली आहेत. ही शैली प्रथम यादव आणि शिलाहार वंशांतील राजांनी विकसित केली. पुढे या शैलीत हेमाद्री ऊर्फ हेमाडपंत (इसवीसन तेरावे शतक) या यादवांच्या मंत्र्याने काही बदल केले. या बदलांमुळे ही वास्तुशैली ‘हेमाडपंती वास्तुशैली’ या नावाने परिचित झाली; पुढे या शैलीस वास्तुतज्ज्ञांनी ‘नव-यादव’ हे नामाभिधान दिले आणि त्यात कालौघात इंडो- सॅरसॅनिक किंवा इस्लामिक (आदिलशाही) शैलीतील वास्तुविशेष आणि स्थानिक घटक यांची सरमिसळ झाली. त्यातून एक स्वतंत्र मराठा वास्तुशैली प्रचारात आली. या शैलीत शिखरातील रचनेत आमलक हा घुमटासारखा बनविला गेला. तद्वतच कृत्रिम कमानींच्या बांधकामात इस्लामी वास्तुशैलीची छाप जाणवते. मराठय़ांच्या दक्षिण व उत्तर हिंदुस्थानातील संचार-संपर्कामधून हे वास्तुघटक मराठा- मंदिर वास्तूंत प्रविष्ट झाले असावेत; कारण तिकडचे कारागीर मराठय़ांसोबत आल्याच्या इतिहासात नोंदी आहेत. या मंदिरशैलीची काही वैशिष्टय़े अशी की, याच्या बांधकामात दोन दगड सांधण्यासाठी चुना वा तत्सम द्रव्य न वापरता त्यांस खाचा पाडून ते एकमेकांत अडकवीत. आवश्यक वाटल्यास त्या ठिकाणी दोन घडीव दगडांना खोबणी पाडून ते एकमेकात बसविले जात. या मंदिरांतून शिल्पकला जवळजवळ अदृश्य झालेली असून शिखराच्या पायापर्यंतचे बांधकाम दगडात असून शिखर चुना व विटांत   बांधलेले आहे. स्तरावर स्तर रचून मजल्याप्रमाणे बांधलेल्या शिखरावर चुनेगच्चीतील मूर्तीसाठी चौरस किंवा आयताकार कोनाडे- देवकोष्टके ठेवलेले आहेत. शिखराच्या कळसात आमलक (कुंभ) आणि त्यावर लोखंडी त्रिशूळ अशी सर्वसाधारण मराठाकालीन मंदिराची रचना सर्वत्र आढळते.

काशीविश्वेश्वर मंदिर हे या वास्तुशैलीचा एक वैशिष्टय़पूर्ण नमुना असून ते महागणपती मंदिराच्या उत्तरेस काही अंतरावर प्रशस्त अशा ३३२८ चौ. मीटर क्षेत्रफळाच्या आयताकार दगडी प्रकारात सुमारे सव्वा मीटर उंच चौथऱ्यावर पूर्वाभिमुख बांधले आहे. हे मंदिर गणपतराव भिकाजी रास्ते यांनी इ. स. १७५६/५७ मध्ये सुमारे दीड लाख रुपये खर्चून बांधल्याची नोंद कागदोपत्री आढळते. त्यांनी या मंदिरास आपल्या काशीनाथ नावाच्या मुलाच्या स्मरणार्थ ‘काशीविश्वेश्वर’ हे नाव दिले. या मंदिराच्या दीड मीटर रुंद प्रकारच्या भिंतीवरून फेरफटका मारता येतो, मंदिराचे विधान (आराखडा) चतुरस्र असून नंदीमंडप, रंगशाळा (मुख्यसभागृह), अंतरालय व गर्भगृह अशी मंदिराची चार स्वतंत्र दालने आहेत. याशिवाय नंदी मंडपाच्या पाठीमागे पूर्वेस प्रशस्त सभामंडप आहे. त्यांतील आरसपानी सोळा स्तंभांवर समताल छत असून छताखाली हंडय़ा, झुंबरे लावण्यासाठी छतास लोखंडी हळगे, कडय़ा, आकडे इत्यादी लावले आहेत. मंडपापुढे अगदी पूर्वेस महाद्वारावर नगारखाना (नौबतखाना) असून नगारखान्याच्या उत्तर-दक्षिण दरवाजांवर भित्तिचित्रे आहेत. ती कालौघात अस्पष्ट झाली आहेत. सभागृहाच्या दोन्ही बाजूंस उंच व घडीव दीपमाला स्तंभ आहेत. त्यांची भव्यता नजरेत भरते. या स्तंभांवर वरच्या बाजूस कमळाकृती शिल्प असून  तीत कुंभाची रचना आहे. त्यांची बांधणी अष्टकोनाकृती असून त्यांवर दिवे लावण्यासाठी हातखुंटय़ा बसविलेल्या आहेत. अगदी वरच्या टोकास टेंभा लावण्याची व्यवस्था केली आहे. मूळ मंदिराच्या गाभाऱ्यात (गर्भगृह) पाच पायऱ्या उतरून गेल्यावर खोलगट जागी रेखीव महादेवाची मोठी पिंड आहे. गर्भगृहाचे छत उघडलेल्या छत्रीप्रमाणे घुमटाकृती आकाराचे असून जसजसे वर जाईल तसे लहान होत गेल्याचे जाणवते. ते वर्तुळाकार छोटय़ा पेटिकेवर आधारलेल्या अशा बांधणीचे आहे. प्रकाशासाठी गाभाऱ्यात दोन (दक्षिणोत्तर) जाळीदार गवाक्षे ठेवली आहेत. त्यांतील दक्षिणेकडील गवाक्षाच्या बाहेरील बाजूस नागाचे एक चमत्कारिक शिल्प आहे. त्यात एका नागाच्या तोंडातून त्याच्या शेपटीकडे जाण्याचा प्रयत्न केला असता मनुष्य दुसऱ्या नागाच्या तोंडाकडे येऊन पोहोचतो.

गर्भगृहाचे दार अलंकृत असून द्वारशाखेत तीन कुंभ, पुष्पशाखा, प्राणी शाखा (माकडे), मध्ये कुंभशाखा अशी रचनात्मक आकृतिबंध शिल्पे असून दोन्ही बाजूंस प्रत्येकी एक प्रमाणबद्ध द्वारपालाची सुबक मूर्ती आहे. गर्भगृहाच्या उंबरठय़ावर पुढे आलेली दोन कीर्तिमुखे असून गणेशपट्टीत मध्यभागी ललाटबिंबावर सुबक गणेश मूर्तिशिल्प आहे. रंगशिला मंडपात अंधार असून डाव्या- उजव्या कोनाडय़ांत अनुक्रमे गणपती व मारुती यांच्या मूर्ती आहेत. मंडपाचे छत घुमटाकार असून त्याच्या मध्यभागी सुरेख कमळाकृती कोरली आहे. प्रवेशद्वाराच्या उंबरठय़ावर पुन्हा एक कीर्तिमुख कोरले आहे.

सभागृहाच्या समोरील पाऊण मीटर उंच चौथऱ्यावर आणि नऊ मीटर क्षेत्रफळाच्या नंदी मंडपात काळ्या वालुकाश्मात घडविलेली कलाकुसरयुक्त झूल परिधान केलेली काळी कुळकुळीत, गुळगुळीत व चमकदार नंदीची भव्य बैठी मूर्ती आहे. हा नंदी अतिशय देखणा व रुबाबदार असून त्याची उंची (बसलेल्या नंदीची) सव्वा मीटर आणि लांबी पाऊण मीटर आहे; तर त्याच्या पाठीची रुंदी एक मीटर भरेल! बैठय़ा नंदीची ही उंची, त्यावरून त्याची भव्यता लक्षात येते.  या नंदीला गळ्यात माळा, साखळ्या हे अलंकार घातलेले आहेत आणि त्याच्या पाठीवर झूल असून त्याला घंटा खोदल्या आहेत. शिवाय तोंडाची मोहोरकी आणि पायातील साखळ्या यांचे उत्थित शिल्पांकन व कारागिरी विलक्षण लक्षवेधक आणि नजरेत भरण्यासारखी आहे. त्याच्या पायाच्या खुरापासून ते शिंगांपर्यंत सर्व अवयव बांधेसूद व प्रमाणशील आहेत. पुढचा उजवा पाय दुमडून डावा वर उचलून तो डौलदार मुद्रेत गर्भगृहाकडे मुख करून विसावला आहे.

काशीविश्वेश्वराचे शिखर हे वास्तुकलेतील एक रचनात्मक आकृतिबंधाचा नमुनेदार शिल्पप्रकार असून ते विटा व चुना यांत बांधले आहे. शिखराची रचना आणि मंदिराच्या पायाची आखणी यांत फार मोठा समतोल साधला आहे. शिखराची आखणी अनेक कोनांत केली आहे. सर्व कोनांच्या रेषा दगडी बांधकाम जिथे संपते त्यापासून निघून थेट कळसापर्यंत उभ्या गेलेल्या दिसतात; आणि शिखरांच्या छोटय़ा प्रतिकृती (उरुशृंगे) खालपासून वपर्यंत प्रमाणशील पद्धतीने बसविल्यामुळे त्यांतून मोठे शिखर आकाराला आल्याचा भास होतो. गर्भगृहांचे मजल्यावर मजले असे तीन स्तररचनात्मक शिखर व त्याची उपशिखरे यांत मूर्तीसाठी कोनाडे ठेवले आहेत आणि नंतर उत्फुल्ल कमळातून आमलक व त्यावर उपडे कमळ व त्याच्या देठातून कुंभ व कळस अशी योजना आहे; तर रंगशिला मंडपावर दोन घुमटाकृती कुंभांची छत्रीसदृश दोन उपशिखरे मुख्य शिखराच्या रचनेप्रमाणेच असून त्यावर उत्फुल्ल उपडय़ा कमळावर कुंभ व लहान कळस आहेत. त्यांच्या भोवती उरुशृंगे आहेत. शिखराच्या या सर्व प्रतिकृती जागच्या जागी स्थिर व मजबूत राहाव्यात म्हणून उपयोगात आणलेल्या कोनाडय़ांमुळे व त्यांतील मूर्तीमुळे साहजिकच शिखराला उठाव मिळालेला आहे; आणि मंदिराला सौंदर्य लाभले आहे.

काशीविश्वेश्वर मंदिराच्या शिखरावर एकूण ११० चुनेगच्चीतील मूर्तीचे अलंकरण आहे. त्यांपैकी काही मूर्ती फुटलेल्या असून सुमारे

८०-८५ मूर्ती सुस्थितीत अवशिष्ट आहेत. या मूर्तीपैकी सर्वात वरच्या स्तरात दशावतारांच्या मूर्ती आहेत. त्या प्रत्येक मूर्तीच्या खाली वर्णन आहे; तसेच त्या थराखालील कोनाडय़ांत काही ऋ षींच्या आणि सरदारांच्या प्रतिमा आहेत. ऋ षींच्या मूर्तीखाली त्या त्या  ऋ षींचे नाव लिहिले आहे. अन्य मूर्तीत काही देव-देवतांचा,  धर्मातीत आणि संगीतकार – नृत्यांगना यांच्या प्रतिमा आहेत. कोनाडय़ाच्या मूर्तीभोवतीची तजबीर नक्षीदार व पर्णफुलांनी सजविलेली असून बहुतेक मूर्ती आबाशी रंगाने रंगविलेल्या असल्यामुळे उठून दिसतात. या मूर्तीसांभारातील काही मूर्ती विलक्षण सुरेख व लक्षवेधक आहेत. नंदी मंडपासमोरच्या प्रवेशद्वारावरील शिखराच्या सर्वात खालच्या स्तरात (शीर्षपाद) डावीकडील कोनाडय़ात महिषासुरमर्दिनी, मध्ये गणपती व उजवीकडे सरस्वती अशा तीन मूर्ती आहेत. यातील महिषासुरमर्दिनी चतुर्भुज असून महिष राक्षसावर तिचा उजवा पाय आहे व तिने खालच्या डाव्या हाताने त्याचे केस पकडले आहेत. व वरचा डावा हात राक्षसावर त्रिशुळाने मारा करण्यात गुंतला आहे. तिच्या अंगावरील मोजके अलंकार – नक्षीदार कंकणे, कर्णफुले, गळ्यातील माळा व पायातील तोडे स्पष्ट दिसतात. तिने साडी नेसली असून तिच्या पुढील बाजूच्या चुण्या कलाकाराने स्पष्ट दाखविल्या आहेत. तिचा बांधा अत्यंत घाटदार आहे.

एकूण मूर्तीची प्रमाणबद्धता लक्षवेधक आहे; उजवीकडील सरस्वती मोरावर दोन्ही पाय बाजूला टाकून बसली आहे. सरस्वतीच्या डाव्या हाताचा तळवा तुटला आहे. तिने उजव्या दोन हातांत अनुक्रमे वीणा (खालचा) व अभयमुद्रा धारण केली आहे. तिच्या डाव्या वरच्या हातात अक्षमाला आहे. मोराच्या दोन्ही पायांच्या बाजूला दोन पगडीधारी सेवक- भक्त भिन्न आसनात बसले आहेत. मोराचा पिसारा देवीच्या मागील बाजूंस डोक्यापर्यंत पसरला आहे. देवीच्या माथ्यावर मुकुट नाही; पण केस चापून बसविले आहेत. तिने कर्णफुले, रत्नहार- माळा व हातात एकेक कंकण व पायात तोडे एवढेच अलंकार घातले आहेत. तिची नजर मोरावर असून तिने अचकनीसारखे वस्त्र परिधान केले आहे. सरस्वतीची अंगकाठी सडपातळ असून तिच्या वस्त्राच्या चुण्या स्पष्ट दिसत नाहीत. या दोन मूर्तीतील मधली गजाननाची बैठी मूर्ती आकर्षक व छान आहे.

शिखराच्या दक्षिणाभिमुख खालच्या कोनाडय़ांत उजवीकडून अनुक्रमे तीन मूर्ती विशेष लक्षणीय आहेत. पहिली मूर्ती एका वीणाधारी तरुणीची आहे. तिने दोन हातात वीणा अशा पद्धतीने धारण केली आहे की, जणू ती या तंतुवाद्यातून धून काढीत आहे. तिने सांगीतिक वर्तनाला साजेसा असा घागरा घातलेला असून मोजकेच अलंकार ल्याले आहेत. तिची केशभूषा साधी अंबाडा घातलेली आहे. दुसरी वीणाधारी तरुणी किन्नरी नामक वीणाच्या तारा छेडताना दिसते. या मूर्तीत कलाकाराने दोन्ही हातांची नाजूक बोटे अत्यंत कौशल्यपूर्णरीत्या घडविली असून त्यात वास्तवतेची अनुभूती येते.. तिचे नाजूक ओठ, धारदार नाक आणि शांत मुद्रा कलाकाराने बेमालूम घडविली आहे. तिने वीणा छातीच्या एका बाजूला धरल्यामुळे तिचा उजवीकडील एकच उन्नत स्तन स्पष्ट दिसतो. या दोन्ही वीणाधारी तरुणींची अंगकाठी सडपातळ व प्रमाणबद्ध तशीच मादक आहे.

याच दक्षिणाभिमुख एका चौकटीत प्रणयात मशगूल असलेले सरदाराचे दांपत्य आहे. भारदस्त शरीरयष्टीचा सरदार सोफासदृश आसनावर सुखासनात उजवा पाय खाली सोडून डाव्या पायाची मांडी घालून बसला आहे. त्याच्या डाव्या मांडीवर एक तरुण स्त्री बसली असून तिचा उजवा हात सरदाराच्या डाव्या छातीवर असून सरदारने तिला डाव्या हाताने कवटाळले आहे. इथे तो डाव्या हाताच्या बोटांनी तिचा डावीकडील स्तन चुरत आहे असे स्पष्ट दाखविले आहे. सरदाराचा पोशाख बाराबंदीसारखा घोळदार अंगरखा व खाली धोतर असा आहे. त्याने कानात भिकबाळी व गळ्यात मोत्यांची माळ घातली आहे. मांडीवरील यौवना निर्धास्तपणे सरदाराला बिलगून निवान्त बसली आहे. दोघांच्या चेहऱ्यावर प्रणयातील समाधानाचे स्मितहास्य आहे. काव्यातील वर्णनाप्रमाणे कोमलांगी स्त्रीची सर्व वैशिष्टय़े, स्त्री सौंदर्याचे काही परंपरागत संकेत पाळूनच यातील सरदाराची सहचारिणी घडविली आहे.

काशीविश्वेश्वर मंदिराच्या उत्तराभिमुख शिखरावर काही अंगापिंडाने धष्टपुष्ट अशा सरदारांच्या शाही थाटात सुखासनात मांडी घालून विराजमान झालेल्या मूर्ती आहेत. या मूर्तीत त्यांच्या कानातील भिकबळी आणि डोक्यावरील पगडी ही पेशवेकालीन वैशिष्टय़े आढळतात; पण काही सरदारांच्या डोक्यावर साहेबी हॅट आहे. त्यामुळे या मूर्ती सांभारावर इंग्रजी अमलाचाही अंशत: प्रभाव जाणवतो. याच मूर्ती सांभारात सभा मंडपाच्या वरील एका लहान शिखराच्या उत्तर कोनाडय़ात, पण दक्षिणेकडे तोंड करून राधाकृष्ण यांची एक स्थानक मूर्ती आहे. राजस्थानात राधाकृष्ण यांविषयी लघुचित्रांतून दृग्गोचर होणारी कथा इथे अंशरूपाने कलाकाराने प्रदर्शित केली आहे. या मूर्तीत कृष्ण हा नेहमीप्रमाणेच चतुर्भुज दाखविला आहे. त्याच्या उजव्या वरच्या हातात सुदर्शन चक्र असून खालचा उजवा हात राधेच्या वक्षस्थळावर विसावला आहे आणि तो डाव्या वरच्या हाताने तिला आपल्या छातीजवळ आलिंगनार्थ ओढत आहे. या क्रियेमध्ये त्याचा हात तिच्या उजव्या वक्षस्थळावर टेकला आहे. त्याचा खालचा डावा हात तिच्या मागील बाजूस नितंबावर आहे. राधेने उजव्या हाताने त्याच्या पाठीमागून मिठी मारली आहे. तिची नाजूक बोटे श्रीकृष्णाच्या उजव्या खांद्यावर कलाकाराने फार कौशल्यपूर्णरीत्या दाखविली आहेत. राधेने कामातुर होऊन डावा पाय कृष्णाच्या उजव्या मांडीवर ठेवला आहे. कृष्णाने मुकुटासारखी पगडी घातली असून सकच्छ धोतर परिधान केले आहे. राधेने साडी नेसली असून तिचे उत्तरीय वस्त्र- चोळी वा कंचुकी स्पष्ट दिसत नाही, मात्र तिचे उन्नत स्तनद्वय लक्ष वेधून घेतात. या शृंगार दांपत्यात रम्याद्भुत (रोमँटिक) भाव स्पष्ट दिसतात.

या कृष्णाच्या लीला दर्शविणाऱ्या युग्मशिल्पात राधा केवळ आदर्शवत सौंदर्यवती यौवना नाही; तर तिच्यात भारतीय स्त्री- सौंदर्याची सर्व शारीरिक लक्षणे सुस्पष्ट दिसतात.

तिची सिंहकटी, उन्नत उरोज आणि पृथृल नितंब व मध्यम उंचीची अंगकाठी लक्ष वेधून घेते. रेखीव व नाजूक नाक-डोळे व किंचित स्मित करणारी मुद्रा हे तिचे विशेष होत. त्यांपेक्षाही मूर्तीच्या शरीराचा घाट प्रेक्षणीय आहे. प्रमाणशीर पण अत्यंत पुष्ट अशा शरीराला त्रिभंग अवस्थेमुळे उठाव मिळाला आहे. एवढेच नव्हेतर तिच्या त्वचेची, विशेषत: पोटाच्या भागाची मृदुता नजरेला जाणवते. अंगावरील रेखीव दागिन्यांमुळे या कोमल गोलाईला जास्तच उठाव येतो. या मूर्तीची बाह्य़रेषा आणि गतिमानता अवर्णनीय आहे. ही मूर्ती चुनेगच्चीतीलच आहे, याचा क्षणभर विसर पडतो. या मूर्तीच्या पाठीमागे उपशिखरावली देवकोष्टात एक हनुमानाची उड्डाण करण्याच्या आविर्भावातील पश्चिमाभिमुख मूर्ती आहे. या मूर्तीसमूहात राम-लक्ष्मणाच्या लहान प्रतिमा आहेत. या मूर्तीजवळ उत्तराभिमुख दोन यौवनांच्या मूर्ती आहेत. त्यांचा पोषाख आधुनिक परकर- पोलक्याप्रमाणे घागरा व चोळी असा दर्शविला आहे. याच छोटय़ा छत्रीत वा शिखरात उत्तरेकडील कोनाडय़ात राम-सीता या दांपत्याची समभंग आसनातील एक मूर्ती आहे. या मूर्तीत उल्लेखनीय असे रेषालालित्य नाही; मात्र दोघांचे अलंकार मोजके असले तरी कलात्मक आहेत.

या संदला शिल्पनात (चुनेगच्ची मूर्तीत) दक्षिणेकडील मूर्तिसांभारात वीणाधारी तरुणींच्या रांगेत एक माता-बालक- मदर अँड चाइल्ड अशी एक अत्यंत वैशिष्टय़पूर्ण मूर्ती आहे. तीत माता मांडी घालून बसली असून तिचा डावा पाय थोडा पुढे असून तिच्या मांडीवर मुकुट घातलेले लहान बालक आहे. तिने डाव्या हाताने त्याला धरले असून तिचा उजवा हात बालकाच्या छातीवर आहे. तिच्या हातात एकेक कांकण असून तिच्या हाताची बोटं, चेहऱ्यावरील सौम्य भाव आणि त्या बाजूकडील वस्त्र स्पष्ट दिसते. तिचा उजवा उन्नत स्तन आणि उघडी छाती तारुण्य दर्शवितात. तिच्या गळ्यात कोणताही अलंकार नाही, मात्र कानातील कर्णफुले आणि अंबाडय़ाचा काही भाग दृग्गोचर होतो. हनुवटी, नाक आणि नाजूक ओठ यांमुळे तिच्या सौंदर्याची जाणीव होते.

प्रत्यक्ष व्यवहारात सिंहकटी, नितंबिनी, घटस्तन, दीर्घमत्स्यलोचना स्त्री पाहिली, तर तिची गणना सौंदर्यवतीत होते आणि संस्कृत वाङ्मयात विशेषत: नाटकांतून स्त्रीचे (नायिकेचे) वर्णन वरीलप्रमाणे आढळते. हीच परंपरा या मूर्तिशिल्पात कलाकाराने प्रत्यक्ष आणण्याचा प्रयत्न केला आहे; तथापि या ऊध्र्वगामी वास्तुशिल्पाला निदान उंचीचा आभास निर्माण करणाऱ्या मूर्ती असाव्यात; पण या ठिकाणी अंगकाठीने स्थूल व किंचित बुटक्या मूर्तीचे प्रमाण जास्त आहे. अपवादादाखल काही स्त्री वा पुरुष मूर्ती ऊध्र्वगामी उंच आहेत.

या मूर्तिसांभारातील स्त्री-पुरुषांचा पोषाख अगदी साधा आहे. स्त्रियांनी सकच्छ नऊवारी साडी नेसली असून कंचुकी किंवा पोलके घातले आहे. क्वचित काही नृत्यांगनांमध्ये सलवार वा घागरा आढळतो किंवा चुणीदार सलवरा प्रकार दिसतो. स्ंच्या अंगावर कंकणे, बाजुबंद, गळ्यात पुतळ्यांची माळ किंवा मोत्यांचा कंठा, रत्नहार, कर्णफुले, तोडे, साखळ्या, बिंदी, केसांचा  खोपा असे मुख्यत्वे मर्यादित अलंकार आढळतात. बहुतेक स्त्रियांनी चापूनचोपून केस बसविलेले असून लांब वेणी किंवा अंबाडा एवढीच केशभूषा सर्वत्र दिसते; तर पुरुषांनी बाराबंदीसारखा अंगरखा घातलेला असून धोतर नेसले आहे. काहींच्या अंगावर उपरणे दिसते. सरदार व उच्चभ्रू लोकांच्या अंगावर, कानात भिकबाळी, गळ्यात मोत्यांचा हार आणि डोक्यावर पगडी अशी  मांडणी सर्रास आढळते. पगडीचे विविध नमुनेही दृष्टोत्पत्तीस येतात. क्वचित काही ठिकाणी रुमाल डोक्याला बांधला आहे. या पोषाख अलंकारातून मराठा संस्कृतीचे विशेषत: लोकसंस्कृतीचे दर्शन घडते.
सुरेश देशपांडे – response.lokprabha@expressindia.com