अंतर्नाद : भारतीय ख्रिस्ती संगीत

‘पहिली माझी ओवी नाही गाण्याचा आळस।

तारक येशू ख्रिस्त माझ्या जिण्याचा कळस।।

तारक येशू ख्रिस्त नाही वसत देव्हारी।

माझ्या गं मनामधे त्याचं देऊळ ते भारी।।

आइतवार दिस मला येडीला ठावं नाही।

मार्थाबाई बोले का गं भक्तीला आली नाही।।

देवळाच्या पुढं गार सावली चंदनाची।

दयाळू प्रभूची पेटी वाजति गायनाची।।

दुसरी शास्त्रं नको माझं बायबल चांगलं।

प्रभूच्या वचनात माझं मन गं रंगलं।।

जेवण जेविताना नाही प्रार्थना मी गं केली।

परि गं पंगतीला येशू मार्थाबाई आली।।

किती गं वाट पाहू झाले नेत्र माझे कष्टी।

तारक प्रभू माझा कधी पडे माझ्या दृष्टी।।

दळण संपविलं, पीठ भरून ठेवियेलं।

प्रभूचं गोड नाव माझ्या हृदयि साठविलं।।’

या ‘जात्यावरच्या ओव्या’ आहेत गेल्या शतकातल्या सखूबाई भिकू गायकवाडांच्या. अस्सल देशी वाणाच्या या ख्रिस्ती ओव्या भारतीय धर्मसंगीताच्या समावेशकतेचं प्रतीक आहेत! इथलं संगीत तथाकथित ‘परक्या’ धर्मपंथांच्याही अभिव्यक्तीचं साधन बनलं आणि मग या देशी संगीताच्या कोंदणामुळे परक्या धर्मांनाही ‘एतद्देशीयता’ मिळाली! देशभरात अशी अनेक गीतं विखुरली आहेत. त्यांचे भावगर्भ स्वर खुल्या कानाने व स्वच्छ मनाने ऐकले तर धर्मपरंपरा आणि संगीताचे विलक्षण अनुबंध उलगडत जातात.

काही इतिहासकारांच्या मते, भारतात ख्रिस्ती धर्माचा शिरकाव इसवी सनाच्या पहिल्या शतकात झाला. ख्रिस्ताच्या प्रमुख १२ अनुयायांपैकी सेंट थॉमस हा इसवी सन ५२ मध्ये मलबारमध्ये आला. काही अभ्यासकांच्या मते, हा सेंट थॉमस म्हणजे बारा अपोसल्सपैकी नसून, इसवी सन ३४५ मध्ये भारतात आलेला मेसोपोटेमियन मिशनरी होता. पर्शियन सम्राट शापूर द्वितीय याने ख्रिश्चनांचे शिरकाण आरंभल्याने हा थॉमस बगदादहून सुमारे चारशे लोकांसह भारतात आला. इथल्या चेर राजाने त्यांस कोडुंगल्लूर येथे आश्रय दिला. या प्रथम आलेल्या ख्रिस्तींना ‘सीरियन मलबार नसरानी’ म्हणतात. हा सीरियन ख्रिस्ती पंथ केरळात रुजला. पुढे त्याच्या मलंकारा, मार्थोमा इ. शाखाही पसरल्या. म्हणजे गेली सुमारे २००० वर्षे भारतात हा धर्म नांदतोय!

भारतीय ख्रिश्चन समूह हा काही एकसंध नाही. त्यातही पुष्कळ भेद (आणि वर्गवारीही!) आहेत. विविध तात्त्विक धारणा बाळगणाऱ्या इव्हॅन्जेलिकल, पेंटेकोस्टल, काँग्रेगेशनल, चर्च ऑफ साऊथ इंडिया, चर्च ऑफ नॉर्थ इंडिया, सीरियन ऑर्थोडॉक्स, मेथडिस्ट, बॅप्टिस्ट, प्रेस्बिटेरियन, अँग्लिकल, असेम्ब्ली ऑफ गॉड, ब्रेथ्रेन असेम्ब्ली, ल्युथरन इ. संप्रदाय, संस्था इथे आहेत.

विविध काल आणि प्रांतांतल्या मिशनरींच्या लाटांमुळे भारतीय चर्चसंगीत बदलत गेले. इथल्या सुरांशी सूर जुळवत वाढत गेले… पण स्वत:चा वरचष्मा ठेवून! म्हणजे असे की, भारतीय संगीत एकस्वनी (मोनोफोनिक) व स्वरधून (मेलडी) पद्धतीचे, तर पाश्चात्त्य चर्चसंगीत बहुस्वनी (पॉलीफोनिक) व स्वरसंवाद (हार्मनी) तत्त्वाचे. त्यामुळे भारतीय चर्चसंगीतात इथल्या भाषांतील गीते, स्थानिक धुना, वाद्ये यांचा वापर झाला खरा; पण त्यावर मूळच्या युरोपीय बहुस्वनी, स्वरसंवादी पद्धतीचा अंमल सततच राहिला. मूळच्या चर्चसंगीतातील धुनांसह केरळच्या स्थानिक संगीताचा वापर तेथील चर्चमधील प्रार्थनांत झाला आणि खास केरळी चर्चसंगीताची घडण झाली. केरळी चर्चमध्ये मल्याळीसह संस्कृत भाषेतही आणि रागाधारित धुनांत ख्रिस्ती प्रार्थनांचे गायन होते. त्यामुळे त्याचा कर्णप्रत्यय बऱ्याचदा ‘ख्रिस्ती की हिंदू’ असा प्रश्न पडावासा असतो! परंतु गायनाची पद्धती बहुस्वनी असल्याने अर्थातच त्याचे ख्रिस्तीपण अधोरेखित होते.

१३२० मध्ये सुरतला फ्रेंच मिशनरी जॉर्डनस कॅटलनी दाखल झाला. त्याने गुजरातपासून कालिकतपर्यंत कोकण किनारपट्टीत धर्मांतरे घडवली. १४९८ मध्ये पोर्तुगीज मिशनरी भारतात दाखल झाले. १५४५ मध्ये गोमंतकात पोर्तुगीज सत्ता आली आणि मोठ्या प्रमाणात ख्रिस्तीकरण झाले. तेव्हा कोंकणीत रचलेली ख्रिस्ती उपासनागीते आजही प्रचलित आहेत. मांडो, घुमट, देखणी या स्थानिक संगीतप्रकारांचेही ख्रिस्ती रूप तयार झाले. गोव्यातल्या ख्रिस्ती लोकांचे कोंकणी गीत म्हणजे ‘कांतार’! पोर्तुगीज अमलाखाली गोमंतकात झालेल्या ख्रिस्तीकरणानंतर युरोपीय चर्चसंगीताचा अंमल राहिला तरी कष्टकरी वर्गाने आपल्या लोकगीतांची धाटणी व चर्चसंगीत यांच्या मिश्रणातून हा आगळा गीतप्रकार घडवला. ख्रिस्ती ‘जागरा’त कांतार गायले जात. नंतर गोव्यातील ‘तियात्र’ या ख्रिस्ती नाट्यातून पाश्चात्त्य वाद्यमेळासह कांतार गायले जाऊ लागले. हळूहळू कांतार केवळ धार्मिक न राहता नाना लौकिक विषय त्यात आले. आता ‘कांतार’चे स्वरूप हे गोव्यातील ‘पॉप गीत’ असे झाले आहे.

ब्रिटिश काळात तर ख्रिस्तीकरणाच्या मोहिमांना उघड राजकीय साहाय्य मिळाले. त्यामुळे प्रांताप्रांतांत स्थानिक भाषांत ख्रिस्ती उपासनागीते रचली गेली. तेथील संगीताचा वापर ख्रिस्ती चर्चसंगीतात सुरू झाला. भारतीय चर्चसंगीतातील गीतसंचाचा काही भाग इंग्लिश हिम्स, चँट्सचा, त्यांच्या मूळ धुनांचा राहिला आणि शिवाय त्यात प्रांतीय भाषांतील गीतसंचांची मोठी भर पडली. ही प्रांतीय भाषांतील प्रार्थनागीते स्थानिक संगीतशैलीत गायली जातात. त्यामुळे आजचे भारतीय चर्चसंगीत हे युरोपीय चर्चसंगीतापेक्षा नक्कीच वेगळे ठरते. ऑर्गन, पाइप ऑर्गन, पियानो, व्हायोलिन, गिटार या चर्चसंगीतातील मूळच्या वाद्यांसह हिंदुस्थानी चर्चमध्ये बासरी, हार्मोनियम, तबला, ढोल, खोल, टाळ, चिपळी, एकतारा अशी भारतीय वाद्येही वाजू लागल्यानेही त्याचा ध्वनिपरिणाम बदलला. (गेल्या दोन दशकांत इतर सर्व वाद्यांना मागे टाकून इलेक्ट्रिक की-बोर्डने चर्चसंगीतात जम बसवला आहे. परिणामी कानांवर अत्याचार वाढलेत!)

विल्यम कॅरी हा मराठी भाषेचा व्याकरणकर्ता म्हणून आपल्याला ठाऊक आहे. मात्र, बॅप्टिस्ट मिशनरी असलेल्या कॅरीचे बरेच मोठे योगदान आहे. त्याने बंगाली, संस्कृत इ. भाषांचे व्याकरण लिहिले. भारतीय लिपींवर मुद्रणसंस्कार केला. रामायणाचे इंग्रजी भाषांतर केले. तर बायबलचा बंगाली, असमी, उडिया, मराठी, हिंदी, संस्कृतात अनुवाद केला. १७९६ मध्ये कॅरीने काही ख्रिस्ती प्रार्थनांचा बंगाली भावानुवाद केला. अशा बंगाली प्रार्थनागीतांचा ‘धर्मगीत’ हा पहिला गीतसंग्रह १८०२ साली श्रीरामपूरला प्रकाशित झाला. ही गीते मूळच्या चालींतच गायली जायची. मात्र, १८११ साली प्रकाशित झालेल्या विस्तारित पुस्तकात १२७ बंगाली पदे समाविष्ट झाली. ही पदे स्थानिक संगीतशैलीत- म्हणजे बंगाली चालींत गायली जाणारी म्हणून नमूद केली आहेत. त्यानंतर गेल्या २२५ वर्षांत बंगालमध्ये ख्रिस्ती संगीताचे बरेच नमुनेदार आविष्कार तयार झाले. ‘ख्रिस्ती बैठकी संकीर्तन’ हा प्रकार म्हणजे चैतन्य महाप्रभूप्रणीत वैष्णव संकीर्तनाचा ख्रिस्ती अवतार आहे. त्यात गायक खोल हे तालवाद्य वाजवत, नाचत ख्रिस्ती भजन गातात. त्यांच्या धुनांत वैष्णव संगीताचे वळण जाणवते.

१८१३ मध्ये ‘अमेरिकन मराठी मिशन’ची स्थापना मुंबईत झाली. त्याने १८१९ मध्ये मराठी ख्रिस्ती उपासनागीतांचा पहिला संग्रह छापला. रेव्ह. हेन्री बॅलन्टाईन यांनी रेव्ह. हरिपंत खिस्ती यांच्या मदतीने इंग्लिश प्रार्थनांचा मराठी अनुवाद करून ‘देवाचे भजन करण्याची गीते’ (१८४५) हा पदसंग्रह प्रकाशित केला. पुढे त्यात कृष्णाजी रत्नाजी सांगळे यांनी मोठी भर घातली. १९१२ साली जुन्या पदांसह बऱ्याच स्वरचित पदांची आवृत्ती रेव्ह. नारायण वामन टिळक यांनी ‘उपासना संगीत’ नावाने छापली.

भाषा, काव्यछंद आणि गायन यांच्या अनुषंगाने रेव्ह. टिळकांनी ख्रिस्ती उपासना संगीताला खास मराठी वळण दिले. ते स्वत: टाळ वाजवून गात कीर्तन करत. त्यातून महाराष्ट्रात ‘ख्रिस्ती कीर्तन’ हा एक वेगळा आविष्कार सिद्ध झाला. टिळकांच्या जोडीने त्यांचे पायपेटीचे साथीदार चिंतामण गायकवाड यांनी अनेक चाली बसवल्या. भूप, बिहाग, बागेश्री, दरबारी, मालकंस, भैरव, आसावरी, सारंग, भीमपलास, शंकराभरण, पिलू, मांड, खमाज, देश, झिंझोटी, काफी, र्कांलगडा, भैरवी अशा रागांतील आणि त्रिताल, दादरा, धुमाळी, दीपचंदी या तालांतील ही ख्रिस्ती पदे धीरललित वाटतात. काहींची ठेवण छोटा ख्यालाची, तर काहींची ठुमरीची. तत्कालीन लोकप्रिय नाट्यगीते, कवितांच्या चालींवरही बरीच गीते गायली जात. शार्दूलविक्रीडित, स्रग्धरा, वसंततिलका, मंदारमाला, इ. वृत्तांतील ही काव्ये पारंपरिक चालींत गात. गीतांच्या शीर्षकांवरील ‘साकी, दिंडी, कामदा, अंजनीगीत, धावा, फटका, भूपाळी, आरतीची चाल, अभंगाची चाल’ अशा उल्लेखांवरून ही पदे रचताना मराठी पारंपरिक चालींचे साचे वापरले गेले हे लक्षात येते. अर्थातच ख्रिस्ती कीर्तन, पदगायन आज बदलत्या लोकाभिरुचीमुळे मूळ रूपात उरले नाही. हल्ली बरीच ख्रिस्ती भजनी मंडळे ढोलक, हार्मोनियम, गिटारच्या साथीने फिल्मी चालींवर भजने गातात. ख्रिस्ती जनप्रिय गीतांचे अनेक अल्बम्स प्रकाशित होतात. त्यांची सांगीतिक धाटणी चित्रपटगीतांपेक्षा निराळी नाही.

केरळ, बंगाल, महाराष्ट्र यांप्रमाणेच मध्य व उत्तर भारतीय प्रदेशांतही ख्रिस्ती संगीताने स्थानिक वेश चढवला. भारतात अनेक धर्म-पंथ नांदत असल्याने विविध धर्मसंगीत पद्धतींमधील सादरीकरणांची खूप मजेदार सरमिसळदेखील होत गेली. आता हेच पाहा ना- ‘गॉस्पेल कव्वाली.’ ख्रिस्ती गॉस्पेल गान आणि इस्लामी कव्वाली यांचे हे अजब रसायन आहे!

ईशान्य भारतातील ख्रिस्तीकरणाची चळवळ तेथील मूलवासीयांचे जीवन आमूलाग्र बदलणारी होती. तिथे इतर प्रांतांत झाला तसा एतद्देशीय आणि ख्रिस्ती संगीताचा संगम झाला नाही. जसे धर्मांतर झाले, तसेच ‘संगीतांतर’ही झाले. परिणामी तिकडच्या ख्रिस्ती धर्मांतरितांना आपल्या मूळ संगीताचा जणू विसर पडला. मात्र, त्याचा एक वेगळाच परिणाम असा झाला की, ईशान्य भारतीय ख्रिस्ती लोकांनी आज पाश्चात्त्य संगीतात विलक्षण प्रावीण्य मिळवले आहे. पाश्चात्त्य संगीताचे उत्तम वादक, गायक आज तिथे आहेत याचे कारण हे ख्रिस्तीकरण! 

गेलं वर्षभर ‘धर्मसंगीता’चं हे आख्यान मी मांडलं. भारतातल्या धर्म आणि संगीताच्या सुरेल तान्याबान्याचं ऐश्वर्य अधोरेखित करण्याची निकड वाटली म्हणून! संस्कृतीच्या अनेक पैलूंना स्पर्श करणारा हा व्यापक विषय आहे. माझ्या अल्पमतीने मी तो मांडला. कालमर्यादा, शब्दमर्यादेमुळे बरंच काही मांडायचं राहूनही गेलं. बाउल संगीतासारख्या कितीतरी प्रकारांचा आढावा घेता आला नाही; पण त्याविषयी पुन्हा कधीतरी! वाचकांनी हे आख्यान आवडीनं वाचलं. पसंतीची दाद मिळाल्यानं दिलासा मिळाला. सोप्या, चटपटीत मनोरंजनपर मजकुराच्या पलीकडचंही वाचायला लोकांना हवं असतं असा कौल मिळाला. हे आख्यान ‘सफळ संपूर्ण’ करताना भारतीय चर्चसंगीताच्या योगदानाची एक खास बाब नमूद करून हा ‘उत्तररंग’ समाप्त करतो. आजच्या भारतीय संगीताच्या घडणीत चर्चसंगीताचा महत्त्वाचा वाटा आहे. मिशनरींनी आणलेली ऑर्गनसारखी की-बोर्ड वाद्ये, व्हायोलिनला भारतीय संगीतात आता अढळ स्थान आहे. चर्चसंगीताच्या योगदानातील एक महत्त्वाची बाब म्हणजे हिंदी चित्रपट संगीतातील वादक व वाद्यमेळ!

चर्चमध्ये पाश्चात्त्य संगीत शिकवले जात असल्याने गेल्या शतकभराच्या काळात गोवा, केरळ, ईशान्येकडील राज्यांत पाश्चात्त्य संगीत, त्यातील वाद्यमेळ, स्टाफ स्वरलेखन रुजले. परिणामत: चित्रपट संगीताच्या आरंभकाळात बरेचसे वादक, संगीत सहाय्यक व वाद्य-संयोजक (अरेंजर्स) हे ख्रिस्ती होते. अँथनी गोंजाल्विस, सबॅस्टियन डिसूझा, जॉनी गोम्स, इनॉक डॅनियल्स अशा वाद्य-संयोजकांचे योगदान मोलाचे आहे. त्यांनी चित्रपट संगीताला हार्मनीयुक्त वाद्यमेळाचे भरीव, तरीही अलवार अस्तर दिले आणि चित्रगीतांना अधिक रसपरिपोषकारक केले. ‘चिक चॉकलेट’, लुई फर्नांडिस, बॉनी डिकोस्टा, टोनी वाझ, व्हॅन शिप्ले, सनी कॅस्टेलीनो, माइक मचाडो, टोनी पिंटो, ल्युसिलिया पाचेको अशा ख्रिस्ती वादकांनी आपल्या वादनाने चित्रगीतांना सजवले. चर्चसंगीतापासून चित्रपट संगीतापर्यंत ही अशी वाटचाल झाली. ‘धर्मसंगीत’ आणि ‘जनसंगीत’ या दोन संगीतभगिनींची ही गळाभेट किती हृद्य आहे!                                                                                        (समाप्त)

(लेखक सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठाच्या ललित कला केंद्र गुरुकुल येथे संगीताचे अध्यापक असून, ‘डॉ. अशोक दा. रानडे अर्काईव्हज्’चे संस्थापक-संचालक आहेत.)

keshavchaitanya@gmail.com