मढीच्या कानिफनाथ यात्रेत रूढी आणि परंपरा कायम!

नाथ संप्रदायातील चैतन्य कानिफनाथ महाराजांची मढी (ता. पाथर्डी, जि. नगर) येथे संजीवन समाधी असून होळी ते पाडवा आशा तीन टप्प्यात येथे यात्रा भरते. वैदू, कैकाडी, गोपाळ, जोशी, घिसाडी, कोल्हाटी, कंजारभाट, लमाण अशा भटक्या जातीतील लोकांचे दैवत असल्याने भटक्यांची पंढरी असा मढीचा उल्लेख केला जातो. यंदा पंधरा दिवसांत सुमारे १५ लाख लोक येऊन गेले. जागतिकीकरणाच्या जमान्यातही ही यात्रा आधुनिक झालेली नाही. पूर्वी भटक्यांच्या वेगवेगळ्या जातींची भाषा, तिचा हेल हा वेगवेगळा होता. पेहरावाचे तसेच होते. पण आता त्यात सुधारणा होतेय, पण आता पोशाखात,  राहणीमानात व भाषेत बऱ्यापैकी सारखेपणा दिसतोय, त्यामुळे त्याआधारे  पूर्वीसारखी जातीची ठसठशीत ओळख पटत नाही. वृद्धांचा मात्र त्याला अपवाद असतो. अपवादाने ब्रॅण्डेड कपडे घातलेले लोक दिसतात.

अन्यत्र यात्रा असल्या की आलिशान गाडय़ांचे ताफेच ताफे असतात. असे ताफे येथे दिसत नाहीत. यात्रेला हजारो टेम्पो, रिक्षा, मालमोटारी, दुचाकी व बसगाडय़ांनी येणाऱ्या भविकांचीच संख्या अधिक. लक्झरी बस अवघ्या ३० ते ३५ येऊन गेल्या. त्यामुळे अन्यत्र यात्रेत मोटारी व दुचाकीची केली जाणारी जाहिरात येथे दिसत नाही. फ्लेक्स, शुभेच्छा, कंपन्यांचे जाहिरात फलक असे काही येथे नव्हते. यात्रेला जातीच्या मतांवर डोळा ठेवून विविध पक्षांचे पुढारी, नेते, मंत्री इकडे फिरकत नाहीत. केवळ श्रद्धाळू भाविक असतात. मात्र अजूनही अंधश्रद्धा व रूढीचा पगडा मात्र यात्रेवर आहे.

शाहूराजे यांना औरंगजेबाने अटक केल्यानंतर राणी येसूबाईने कानिफनाथाला नवस केला. सुटका झाल्यानंतर त्यांनी गडाचे बांधकाम केले. या बांधकामात मदत करणाऱ्या कैकाडी, गोपाळ तसेच अन्य समाजाला मान आहे. पूर्वी मानपानावरून गोपाळ समाजातील काळापहाट व माळी यांच्यात भांडणे होत. त्यामुळे मोठा पोलीस बंदोबस्त ठेवावा लागे. आता ही भांडणे मिटली. सारे सहमतीने सण साजरे करतात. पूर्वी या समाजातील लोक धष्टपुष्ट असत. अनेक कसरती करत. वैदू, घिसाडी समाजातील लोक कुस्त्या करत. पण आता पूर्वीसारखी शरीरयष्टी राहिली नाही. त्यामुळे कसरती व कुस्त्या बंद झाल्या. कानिफनाथांच्या सातशे भक्तांना काठय़ा देण्यात आल्या आहेत. त्याला भगवे कापड, पुढे त्रिशूल व झेंडे लावले जातात. त्यांची डफ वाजवत मिरवणूक निघते. अद्याप मिरवणुकीत डीजे आलेला नाही. बीभत्स गाणी नाहीत. कानिफनाथाचा जयजयकार केला जातो. आधुनिकता आली नसल्याने मिरवणुकीत अंगात आलेले काही लोक केस मोकळे सोडून घुमत असतानाचे चित्र दिसते.

वैदू, घिसाडी, कैकाडी, कोल्हाटी आदी समाजाच्या जातपंचायती पूर्वी होत असत. परंतु आता कायदा आल्याने त्या बंद पडल्या. मात्र समाजाच्या बैठका होतात. मेळावे होतात. त्यात पूर्वीच्या पंचांना तेवढाच मान मिळतो. समाजाच्या प्रश्नावर चर्चा होते. मेळाव्यांच्या आडून अप्रत्यक्ष पंचायत भरत असल्याचा आरोप होत आहे. मात्र अद्याप तक्रारी झालेल्या नाहीत. आता शिक्षणामुळे या समाजात प्रबोधन वाढले आहे. यंदा कोल्हाटी समाजाने यापुढे नाचगाणे बंद असा निर्णय घेतला. काळाबरोबर जातपंचायती बंद झाल्या. समाजाच्या मेळाव्यात प्रबोधनाचा विचार मांडला जातो. हे सुचिन्ह आहे.

गरिबांच्या या यात्रेत अद्यापही आधुनिकता आलेली नाही. पालात विळे,  कोयते, टिकाव, कुदळी विकल्या जातात. अजूनही वैदू समाजाची जडीबुटीची दुकाने लागतात. दगडी पाटे, वरवंटे, उखळ विकली जातात. अंधश्रद्धा असल्याने रुद्राक्षाच्या माळा, हातातील लोखंडी कंगण, केसाच्या माळा, असे साहित्य विकले जाते. रेवडी, गुडीशेव विकली जाते. बाजारात आधुनिकतेचा पसारा नसतो. असतो तो परंपरागत साहित्य व गरजेच्या वस्तू. गाढवांचा बाजारही येथे भरतो. त्यात मोठी उलाढाल होते.

मालवाहू रिक्षा, टेम्पो आल्या तरी गरिबांच्या या यात्रेत ओझी वाहणारी गाढवेच विकली जातात. राज्याच्या विविध भागात होणाऱ्या जत्रा-यात्रांमध्ये कृषी प्रदर्शने भरवली जातात. तेथे मोटारी, टेम्पो, दुचाकी तसेच आधुनिक यंत्रांचे स्टॉल विविध कंपन्या लावतात. मसाले, खाद्यपदार्थ यांनी ते भरलेले असतात. पण गरिबांच्या या यात्रेत असे काहीही दिसत नाही. एकूणच भटक्यांच्या भटकंतीतील परंपरागत व्यवसाय कमी होऊन प्रगतीची दारे त्यांच्यासाठी खुली झालेली नसल्याचे पाहायला मिळते.

गरिबांचे दान हे नाणी आणि दहाच्या नोटा

मढीला दर्शनाला येणारा भक्त हा दानपेटीमध्ये कुवतीप्रमाणे श्रद्धेने दान टाकतो. यात्रेच्या काळात सुमारे ४० लाखाचे दान जमा होईल, असा अंदाज आहे. सुरुवातीच्या दोन टप्प्यातील देणगी मोजण्यात आली. सुमारे १२ लाख रुपये मिळाले. विशेष म्हणजे दोन हजाराच्या केवळ तीनच नोटा निघाल्या. पन्नास, शंभर व पाचशेच्या नोटा बऱ्यापैकी होत्या. पण पन्नास पैसे, एक रुपया व दहा रुपयांच्या नोटा सर्वाधिक निघाल्या. सुमारे चार ते पाच लाख रुपयांची ही रक्कम असावी. गरीब भक्तांकडे येणाऱ्या लहान नोटा त्यांनी दान केल्या. त्यावरून त्यांच्या आर्थिक कुवतीची कल्पना येते. शिर्डीच्या साईबाबा, शनिशिंगणापूरच्या दानपेटय़ात पाचशे व दोन हजाराच्या नोटा मोठय़ा प्रमाणात मिळतात. परदेशी चलनही मिळते. एकाच जिल्ह्य़ातील दोन देवस्थानांच्या मिळणाऱ्या देणग्यांमध्ये असलेला हा फरक आहे.

जडीबुटीचा वापर कमी ..

मढीच्या यात्रेत जडीबुटीची दुकाने मोठय़ा प्रमाणात थाटलेली असतात. त्यात सफेद मुसळी, सालम मुसळी, ताडी मुसळी, कमरबंद, अश्वगंधा, सदामस्त, मदनमस्त, रक्तदुधी, आंबीहळद अशा ९३ प्रकारच्या वनस्पती विक्रीसाठी ठेवलेल्या असतात. पिढय़ान पिढय़ा हा धंदा केला जातो. पण आता वनस्पतीची ओळख लोक विसरत चालले. दवाखान्याकडे जाण्याचा ओघ वाढतोय. त्यामुळे धंदा कमी होतो, असे आदिवासी कोरकू गौंड जमातीतील नाशिकच्या जमनाबाई ठाकूर यांनी सांगितले. तसेच आता गाढवावर वाळू, मुरूम वाहण्याचे प्रमाण कमी झाले. त्यामुळे गाढवाचा बाजारही कमी होत आहे, असे लातूरच्या ताई धनगर, जळगावचा उस्मान मदारी, नेवासे येथील अमजद मदारी यांनी सांगितले.

महाडचा बांबू लोकप्रिय..

कानिफनाथाला काठय़ा वाजतगाजत नेऊन मंदिराला टेकविल्या जातात. त्याकरिता ३० ते ४० फुटांचा मजबूत बांबू वापरला जातो.हा बांबू महाडवरून येतो. गडचिरोलीपेक्षा कोकणातील महाडच्या बांबूलाच मागणी असते. सुमारे एक हजार बांबू विकल्याचे घोडेगावच्या अमोल सोनवणे यांनी सांगितले.

मढीची यात्रा ही गरिबांची आहे. यात्रेला गरीब लोक येतात. त्यांचे राहणीमान बदलले आहे. पूर्वी मळक्या मांजरपाट कपडय़ातील भाविक जादा दिसत. आता पोषाख चांगला असतो. पण अजूनही या समाजाची आर्थिक परिस्थिती सुधारलेली नाही. त्यांच्या मातृभाषेचा हेलही टिकून आहे. नव्या पिढीत तो कमी जाणवतो. अतिमहत्त्वाच्या व्यक्ती, उद्योजक, श्रीमंत लोक कमी येतात. मात्र भटका समाज मोठय़ा संख्येने या यात्रेत येतो. या यात्रेमुळे त्यांना ऊर्जा मिळते.    – मधुकर माधव साळवे, सेवानिवृत्त शिक्षक व विश्वस्त, कानिफनाथ देवस्थान ट्रस्ट, मढी