मुंबई : गौरी-गणपती उत्सवात सजावटीसाठी आणि पूजेसाठी विशेष मानाचे मानली जाणारी ‘तेरडयाची फुले सध्या सर्वत्र फुलली आहेत. या फुलाचे धार्मिक तसेच सांस्कृतिक महत्त्व असल्याने गौरी आगमनात घराघरांत तेरड्याच्या फुलांना मोठी मागणी असते.
तेरडा हा साधारण ३० ते ९० सेंटीमीटर उंच वाढणारा औषधी झाडाचा प्रकार आहे. त्याची पाने साधी, दातेरी कडांची असतात तर फुले झुबक्यांनी पानांच्या बगलेत उमलतात. जांभळट, गुलाबी, तांबडी आणि पांढरी अशा रंगांत ही फुले उमलतात. पिवळ्या रंगात तेरड्याची फुले दिसत नाहीत. या वनस्पतीची बोंडे अतिशय संवेदनशील असतात; थोडा स्पर्श होताच तडकून बिया बाहेर फेकल्या जातात, म्हणूनच या झाडाला ‘टच-मी-नॉट’ असेही संबोधले जाते.
गौरीसाठी खास का
गौरी आगमनात तेरड्याची फुले गौरीच्या मूर्तीभोवती, पायवाटेत, तसेच मंडप सजावटीत लावली जातात. पूजा विधीत तेरडा फुलांचा मानाचा नैवेद्य व गौरीसाठी अर्पण केला जातो. याचबरोबर काही ठिकाणी गौरीच्या डोक्यावर तेरड्याचे फुलांचे गजरे व माळा विणून ठेवण्याची परंपरा आहे.
गौरीसाठी तेरडा फुलच का?
शुभ्रता व पावित्र्याचे प्रतीक
- तेरड्याची फुले रंगीबेरंगी असली तरी त्यांची रचना नाजूक, मऊ आणि आकर्षक असते.
- लोकमान्यतेनुसार ही फुले शुभ आणि मंगलसूचक मानली जातात. म्हणून गौरीपूजेत यांचा समावेश आवश्यक धरला गेला आहे.
उपलब्धता
- तेरडा हा पावसाळ्यात सहज उगवणारा झाडाचा प्रकार आहे.
- गौरी-गणपतीचा उत्सवही पावसाळ्यात येतो, त्यामुळे यावेळी तेरड्याची फुले विपुल प्रमाणात मिळतात.
- निसर्गाने या सणासाठीच जणू खास फुले उपलब्ध करून दिल्यासारखं भासतं.
लोकपरंपरा
- जुन्या काळी गावोगाव स्त्रिया तेरड्याची फुले तोडून गौरीच्या आगमनावेळी दार सजवण्यासाठी, मंडपात किंवा मूर्तीभोवती मांडण्यासाठी वापरत असत.
- “चिरडा-तेरडा” हा शब्दप्रयोग इतका प्रचलित झाला की सणाचे प्रतीक म्हणूनच तेरडा रूढ झाला.
सुगंध आणि दरवळ
तेरड्याच्या फुलांना मंद परंतु टिकणारा दरवळ असतो. त्यामुळे पूजा-सजावटीत वातावरण अधिक पवित्र आणि प्रसन्न होतं.
धार्मिक व सांस्कृतिक महत्त्व
गौरी आगमनात ‘तेरडा’चा उल्लेख नेहमीच केला जातो. पूजा व सजावटीत त्यांचा समावेश हा शुभ मानला जातो. त्यामुळे गौरी-गणपतीत या फुलांना खास मान मिळतो. ग्रामीण भागासोबतच शहरी बाजारपेठेतही या दिवसांत तेरड्याची मागणी वाढते.
वैज्ञानिक माहिती
तेरड्याचा समावेश बाल्सामिनेसी कुळात होतो. शास्त्रीय नाव ‘इम्पेटीन्स बाल्सामिना’ असे आहे. या फुलांचे बोंडे म्हणजे शेंगा स्पर्श होताच तडकून बिया बाहेर फेकतात, म्हणून याला ‘टच-मी-नॉट’ असा उल्लेखही केला जातो.
औषधी गुणधर्म
औषधांमध्ये तेरड्याच्या झाडाचे विविध भाग वापरले जातात
- फुले व पाने : सूज, फोड, भाजल्यावर लेप म्हणून लावतात.
- मुळे : ताप, मूळव्याध व त्वचारोगांवर उपयुक्त मानली जातात.
- बिया : लघुशंका साफ करण्यासाठी व शरीरातील सूज कमी करण्यासाठी वापरल्या जातात.
काही ठिकाणी तेरड्याचा अर्क रक्तदाब नियंत्रित करण्यास मदत करतो, असे मानले जाते.
निसर्ग आणि सणाचा संगम
तेरडा हा सहज उगवणारा व रंगांनी बहारलेला फुलांचा प्रकार आहे. धार्मिक श्रद्धा, सजावटीतील शोभा आणि औषधी महत्त्व या तिन्हींच्या संगमामुळे गौरी-गणपती उत्सवात तेरड्याला अविभाज्य स्थान लाभले आहे.
