विचित्र सम्राट कॅलिग्युला

निळ्या निळाईचा नीलमोहोर
जॅकरांडाच्या वृक्षावर फळं-फुलं नसतील तर वरवर पाहणाऱ्याला तो गुलमोहोर आहे, असंच वाटेल, इतकं जॅकरांडात आणि गुलमोहोरात साम्य आहे. म्हणूनच जॅकरांडाला नीलमोहोर किंवा निळा गुलमोहोर म्हटलं जातं. पण हा गुलमोहोराच्या फॅबेसी (कांचन) कुटुंबातला नसून बिग्नोनिएसी कुटुंबातला आहे. जॅकरांडाचं शास्त्रीय नाव ‘जॅकरांडा मायमोसिफोलिया’. पानं लाजाळूसारखी बारीक म्हणून मायमोसि.
गुलमोहोरासारखं हिरवंगार, पिसासारखं संयुक्त पान, टोकावर एकच पर्णिका (गुलमोहोराच्या पानाच्या टोकाला दोन पर्णिका असतात.) टोकेरी उपपर्णिकांमुळे जॅकरांडाच्या पर्णिका नेच्याच्या पानांसारख्या दिसतात. जॅकरांडा ५ ते १५ मीटपर्यंत वाढतो. कोवळा असताना गळगुळीत हिरव्या सालीच्या जॅकरांडावर वयोपरत्वे प्रौढत्वाच्या खुणा दिसू लागतात. तो खडबडीत, काळपट, निबर, अस्ताव्यस्त आणि बेढब दिसायला लागतो. थंडीत पानगळ होते. पण जसजशी हवा तापू लागते, तसतशा पानांबरोबर कळ्याही उमलायला लागतात आणि बेंगरूळ वाटणारा वृक्ष सुंदर दिसायला लागतो.
मार्च-मेमध्ये संपूर्ण वृक्ष मंद सुवासाच्या निळ्या रंगाच्या अनेक छटांच्या फुलांनी लगडून जातो, की त्या निळाईतच हरवून जावं. सहा-सात सें.मी. लांबीचं लवदार नाजूक फूल, पाकळ्या एकत्र जुळल्यामुळे सनईसारखं दिसतं. देठाजवळ फुगीर, गोलाकार नळी, मध्यभागी पसरट-चपट पण बाकदार असतं. त्यामुळे पुढचा भाग उचलल्यासारखा दिसतो. फूल पाच पाकळ्यांचं आहे, हे सांगणाऱ्या पाकळ्या दिसतात. नळीच्या आतच पुंकेसर-स्त्रीकेसर असतात, त्यामुळे स्वपरागणाची हमी.
बहरानंतर हिरवी, पुरीसारखी गोल फळं झाडावर मिरवायला लागतात. कालांतराने ती कठीण, तपकिरी होतात. फळ तडकून दोन भागांत उकलतं नि त्यातून ‘पंख’ असलेल्या बिया बाहेर पडतात. बिया बाहेर पडल्या तरी फळाची कवचं मात्र झाडांवर बरेच दिवस राहतात.
मूळ ब्राझील आणि अर्जेटिनात असलेल्या या वृक्षाचा उपयोग आपल्याकडे फक्त शोभेचा वृक्ष यापलीकडे नाही. पण द. अमेरिकेत साल-पाने उपदंशावर तसेच लघवी करताना होणाऱ्या वेदना कमी होण्यासाठी वापरतात. पानांचा काढा हृद्रोगावर देतात, चूर्ण जखमेवर लावतात, सालीचा काढा जखमा धुण्यासाठी वापरतात. लाकूड मध्यम कठीण व सुबक असल्यानं हत्यारांच्या मुठी व दांडे करण्यास वापरलं जातं.
– चारुशीला जुईकर
मराठी विज्ञान परिषद,
वि. ना. पुरव मार्ग, चुनाभट्टी, मुंबई २२ office@mavipamumbai.org